نووروزون گيزلي قاتلاري

 بير ميلتين خيلاص داستاني، يوخسا بشرين باهار بايرامي؟ 

     يومورتاني گؤيچک گوللو بويارديق، 

  چاققيشديريب سينانلارين سويارديق، 

  اويناماقدان بيرجه مگر دويارديق، 

  علي منه ياشيل آشيق وئرردي،  

  ايرضا منه نووروزگولو درردي.  

   

  شال ايسته ديم، من ده ائوده آغلاديم، 

  بير شال آليب تئز بئليمه باغلاديم، 

  قولامگيله قاچديم شالي ساللاديم 

  فاطما خالا منه جوراب باغلادي، 

  خان ننه مي يادا ساليب آغلادي… 

      محمد حوسئين شهريار 

   

  من بو مؤوضويا هر هانسي علمي پروبلئمين حلي زاماني تطبیق ائديلن اوصوللارلا ياناشماغين طرفدارييام. چونکي نووروزدا حقيقتن، سيرري ايندييه قدر آچيلمايان قاتلار 

  اوستونلوک تشکيل ائدير و همين قاتلار آچيلماديقجا بشريتين بو قديم بايرامي حاقيندا يانليش فيکيرلر داوام ائده جک.  

      نووروز باره ده يازماق خئيلي آسان مسله دير - طبيعي کي، اگر يالنيز باهارين گليشييله اويانان طبيعتدن، اينسانلارين مين ايللر اول بو اويانيشي بايرام ائله مگيندن، ايل آخير چرشنبه لردن، شکربورادان، پاخلاوادان، قوغالدان، قوز-فينديق و تونقالدان يازساق. نووروز عنعنه لرييله باغلي ائله دوغما ديليميزده ده خئيلي ماتئريال اولدوغونو نظره آلساق، نيتيميزين بو اولماديغي آيدينلاشار. بيز بو يازيدا  " نووروزون گيزلي قاتلاري " نا وارماق اوچون آل-الوان بايراميميزلا باغلي بير نئچه اؤنملي مقامي پروبلئم اولاراق اؤيرنمه يه جهد ائده جه ييک. نووروزا يالنيز نووروز اولاراق تکجه بيزيم، حتّی بوتون تورک دونياسي نين دئييل، عومومن باهار بايرامي کيمي ياناشيب بشريتين موختليف خالقلاري طرفيندن قوتلانماسيني نظره آلاراق آشاغيداکي مسله لره آيدينليق گتيرمه يه چاليشاجاغيق:  

    1. نووروزون (ياخود باهار بايرامينين) موختليف خالقلارين ميفينده و اساطيرينده ياشايان تاريخي؛ 

  2. نووروزون (ياخود باهار بايرامينين) موختليف دينلرده، طريقتلرده ياشايان تاريخي و يوزومو؛ 

  3. بو گونکو فورمادا و مضموندا قئيد اولونان نووروزون فورمالاشما پروسئسي، بايرامين کونکرئت افسانه يه، حاديثه يه، شخصيته باغليليغي، ياخود طبيعي تشککولون نتيجه سي کيمي اورتايا چيخماسي؛  

  4. نووروزون آيري-آيري ائلئمئنتلري نين گيزلي ماهيتي (تونقالين، يئمکلرين، عادتلرين)؛ 

  5. تورکييه جومهوريتينده نووروزون رسمي بايرام کيمي قئيد اولونماماسي نين تاريخي سببلري.  

   

  بئله ليکله، باشلاياق نووروزون تاريخي گلنکلريندن. 

      هامي نين، دئمه لي، هئچ کسين اولمايان نووروز؟  

      بري باشدان دئييم کي، بو بايرامدان يازانلار و دانيشانلار قئيدسيز-شرطسيز اونو شيمال ياريمکوره سي نين، ياخود ياخين شرقين بايرامي کيمي تقديم ائله ينده هانسيسا پيس نيته دئييل، نووروزا اولان سئوگيدن جوشا گليرلر. اصلينده ايسه سولطان نئوروز، ناوريز، مارت دوکوزو، زامانين سولطاني، ناورئز، نئوريس، نوروز، مئيرام، ايسياکه بايرامي، آلتاي کؤدورگئني، باهار بايرامي، کيرلار بايرامي، اولوسون اولو کونو و ديگر بو کيمي دورلو، بير-بيريندن فرقلي آدلارلا قوتلانان نووروز، داها دوغروسو باهار بايرامي، شرقين دئييل، قربين ده سئويملي بايراملاريندان بيريدير. اؤزو ده بيزيم نووروزلا خئيلي اوخشار جهتلرييله. بعضيلريني سادالاياق.  

      ايسوئچره ده آپرئلين 18-19-دا  " Sechseläuten "  آدلانان باهار بايرامي کئچيريلير. بو بايرامدا آل-الوان رنگلره اوستونلوک وئريلمه سي، شهرلرين بزه ديلمه سي، اينسانلارين ان ياخشي پالتارلاريني گئيينه رک کوچه لره چيخماسي بير يانا، ايسوئچره ليلر حتّی اؤز  " نووروز " لاريندا تونقال دا يانديريرلار! دوزدو، اوستوندن توللانميرلار، آنجاق قيشين يولا سالينماسي نين علامتي کيمي شاختا بابا دوزلده رک اوستونو اودونلا اؤرتوب اونا اود وورمالاري و بو اودون اطرافيندا آتلا چاپمالاري سيزه نييسه خاطيرلاتميرمي؟  

   " بير دفعه  گونش گؤزل قيز اوبرازيندا يئره ائندي. ايلان بو گؤزه لي اوغورلادي. قوشلار سوسدو، آغاجلار، گوللر سولدو، دونيا ظولمته غرق اولدو. بير گنج اوغلان ايلاني تاپدي، اونونلا دؤيوشدو. ايلاني اؤلدوره بيلسه ده، اؤزو ده اؤلومجول يارالاندي. ايگيدين قانيندان بير داملا قارين اوستونه دوشدو، قار اريدي، اوردان نووروزگولو جوجردي. گونش ايسه ايلانين اسارتيندن قورتولوب گؤيه چيخدي و بوتون طبيعت اوياندي " .  

  بو افسانه نين رومانتيک دويغولاري آلتيندا مولدووادا، رومينييادا، بولقاريستيندا، دانيمارکادا باهار بايرامي کئچيريلير. اوخشار افسانه لر دئمک اولار کي، آوروپا خالقلاري نين هاميسيندا وار. اينگيلتره ده ايسه باهارين گليشي حساب اولونان اييولون 15-اينده پراقماتيک اولماقلاري و سويوق باشلارييلا آد-سان قازانميش اينگيليسلر نه ائتسه لر ياخشيدي؟ باهار بايرامي حساب اولونان بو گونده اونلار قارشيدان گلن قيرخ گونده هاوالارين نئجه کئچه جگيني اييولون 15-اييله تعيين ائله ييرلر. يعني، اينانيرلار کي، بو گون هاوا نئجه اولسا، 40 گونده ده ائله اولاجاق. بيزيم ده نووروزون ايلک دؤرد گونونده کئچن هاوانين هر فصله اويغون گلمه سيني، بو فصيللرين نئجه کئچه جگيني محض بو دؤرد گونده کي  هاوايلا موعينلشديرديگيميزي خاطيرلايين و اينگيليسلرين باهاري ايله بيزيم نووروزون اويغونلوغوندان حض آلين.  

  شرق اؤلکه لرينده کئچيريلن باهار بايراملاري نين بير-بيرلرييله اوخشارليقلاري داها چوخدور. مثلا، چينده باهار بايرامي گونونده بوتون عاييله تانري تساووانا خوش گلمک اوچون مطبخه ييغيلير، شام يانديرير، موختليف شيرنياتلار بيشيرير.  

      فارسين بزکلي و فارسلاشديريلميش نووروزو 

      بو، فارسلارين ان بؤيوک قابيليتلريندن بيريدير. قونشوموز دونيا خالقلاري نين اورتاق بايرامي اولان باهار بايرامينا هم نظري، هم ده پراکتيکي باخيمدان او قدر فارس ائلئمئنتي قاريشديرماغا نايل اولوب کي، سادالاماقلا باشا گلن دئييل. اونا گؤره ده، فارس ديلينده  " يئني گون "  معناسيني وئرن نووروزون ايران، همچنین زردوشتيليک عنعنه لرييله تانيش اولماغين اهميتي وار. ايران ميفولوگيياسينا گؤره، نووروز گونو توران حؤکمداري افراسيياب طرفيندن اؤلدورولن سيياووشون دفن اولوندوغو گوندور. بو مقام  " آوئستا " دا دا خاطيرلانير. افسانه نين داها گئنيش فورماسي فيردووسي نين  " شاهنامه " سينده يئر آليب. 

  بير سيرا روس مؤليفلري نووروزو قديم هيند-آريلرين مرحوم روحلاري ياد ائتمه بايرامي کيمي خاراکتئريزه ائديرلر. اونلارين فيکرينجه،  " فراواش "  آدلي بو بايرام سونرالار ايرانين رسمي ديني اولان زردوشتيليک طرفيندن اخذ ائديليب. روس شرقشوناسي دوروشئنکو يازير کي، بو  " بايرام يازدا گئجه ايله گوندوزون برابرلشديگي گون قوتلانيردي " .  

  اکثر تدقيقاتچيلار نووروزدا تونقاللارين يانديريلماسيني دا محض زردوشتليگين علامتلري کيمي تقديم ائديرلر.  

  محمد امين رسولزاده ايسه يازير کي، قديم ايران روايتلرينده نووروزون گليشي جمشيدين تاختا چيخماسييلا علاقه لنديريلير. گويا جمشيد دونيانين هر طرفيني گزميش، آذربايجانا گله رک بو ديياري بينديکدن سونرا هوندور بير تپه ده تاخت قوردوراراق تاج قويما مراسيمي کئچيرميشدير. گونشين شوعالاري شاهين داش-قاشلا بزنميش تاخت-تاجينا، ليباسينا دوشوب اونو نورا غرق ائتديگيندن بو گون يئني گون، يني نووروز ائلان ائديلميشدير.  

  آيري-آيري خالقلارين نووروز قوتلامالاريندان دانيشماغيميز گئديشاتدا عومومي ايشيميزه ياراياجاغيندان ايندي ده کوردلرين باهار بايرامي نين تاريخينه قيساجا دا اولسا توخوناق.  

  کوردلر نووروزا  " نئوروز "  دئيرلر و مارتين 18-اي ايله 21-اي آراسي بايرام ائدرلر. جاماعات بؤيوک بير تونقال قالاييب يا اطرافيندا رقص ائدر، يا دا اوستوندن توللانارلار. کوردلرين نئوروزونون ميفيک قايناقلاري وار. کاوا افسانه سينه گؤره 2500 ايل اؤنجه ضوحاک (بزي قايناقلاردا دئهاک) آدلي ظاليم بير حؤکمدار وارميش. بو حؤکمدار ساغيندا و سولونداکي ايکي ايلاني بسله مک اوچون گونده ايکي کورد اوشاغي اؤلدوره رک بئيينلريني ايلانلارينا يئم ائله ييرميش. باهارين گليشينه انگل تؤره دن بو حؤکمدارين ظولموندن جانا گلن آرمايئل و قارمايئل آديندا ايکي قهرمان حؤکمدارين سارايينا گيريرلر. اونلار اؤلدورولمک اوچون نظرده توتولموش اوشاقلاردان يالنيز بيريني اؤلدورور، اونون بئينيني قويون بئينينه قاتيرلار و ايلانلارا وئره رک قالان اوشاقلاري قاچيريرلار. قاچان اوشاقلاري اؤزلري نين آتالاري حساب ائله ين کوردلرين افسانه سينه گؤره، کاوا آدلي بير دميرچي اونلاردان اوردو قورور و مارتين 20-سينده ظاليم ضوحاکي اؤلدورور. بئلجه، کورد خالقي ظولمدن، باهار ايسه اسارتدن قورتولور. کورد يازيچيسي موسا آنتئرين يازديغينا اينانساق، معلوم اولور کي، کوردلر اوللر باهاري آوقوستون 31-ده قئيد ائديرديلر، عرب تقويمينه کئچديکدن سونرا بو قوتلامالار مارت آييندا کئچيريلير.  

  هر بير خالقين ميفولوژي دونياگؤروشونه بؤيوک حؤرمتيميز اولسا دا، دئمه لي ييک کي، فارسلارين و کوردلرين شرح اولونان افسانه لرييله تورکلرين داها قديم تاريخه دايانان ارگنکون داستاني آراسيندا شوبهه لي اوخشارليقلار وار. بو شوبهه لي اوخشارليقلارا تورکلرين نووروزوندان دانيشاندان سونرا گلريک… 

      بوزقورددان ارگنکونا قدر… 

      شرقشوناس عاييدا ايمان قولييئوا تورک خالقلاري آراسيندا کئچيريلن نووروز بايراميني مضمون باخيميندان شرطي اولاراق مرکزي آسيا، اؤن آسيا و شرقي آوروپا اولماقلا اوچ قيسمه بؤلور.  

  مرکزي آسيايا قازاخيستان، سيبير، آلتاي و شيمال-قربي چين تورکلري - اويغورلار داخيلدير. بو اراضيده اهالي کند-کند، اوبا-اوبا گؤي چمنليکلرده، چاي کناريندا توپلاشير، چالير-اويناييرلار. قارانليق دوشدوکدن سونرا تونقاللار قالانير و اوزريندن هوپپانيرلار. بو گونلرده آشيقلار خالق قارشيسيندا چيخيش ائدير، نووروز ماهنيلاري،  " ارگنکون " ،  " ماناس "  و باشقا داستانلاردان پارچالار اوخويورلار.  

  اؤن آسيا قيسمينه شرطي اولاراق شرقي آنادولونو، زاقافقازيياني، جنوبي آذربايجاني و اؤزبکيستاني داخيل ائتمک اولار. بو اراضيده بايرامين کئچيريلمه سينده ايران عنعنه لري نظره چارپسا دا، تورک عنعنه لري اوستونلوک تشکيل ائدير.  

  اؤن آسيا و شرقي آوروپا اراضيسينه داخيل اولان تورکلر - قاقاوزلار، قيريم، بولقارييا، يوقوسلاوييا، قيبريس تورکلري و باشقالاري باهار بايراميني موختليف شنليکلر، ماهنيلارلا قارشيلاييرلار. بهاالدين اؤگل چين منبعلرينه اساسن  " بؤيوک هون ايمپئريياسي " ندا يازير کي، هونلار ميلاددان عصرلرجه اول 21 مارتدا حاضير يئمکلرله اورمانلارا چيخار، باهار شنليکلري دوزنله يرديلر. عئيني عادتلر هونلاردان سونرا اويغورلاردا دا اولوب. 

  تورکلرده باهار بايرامي نين کئچيريلمه سي دونيانين يوخ اولما بلاسي ايله اوزلشن ميلتين ديره نيش داستانييلا باغليدير. ابولقازي باهادير خانين  " شجره يي تورک " ده ناغيل ائله ديگي ارگنکون روايتي قديم چين منبعلرينه اساسن سؤيله نير. بو داستاني بير نؤو بوزقورد داستاني نين داوامي کيمي ده قبول ائله مک اولار. داستانا گؤره، حيله ايله دوشمنه يئنيلن تورکلردن ساغ قالان بير نئچه نفر قورونماق اوچون داغلارين آراسيندا بير نفرين زورلا کئچه جگي يوللا اؤزلرينه کيچيک يورد سئچيب، ايللرله بورادا ياشاديلار. بو اؤلکه يه ارگنکون آدي وئرن تورکلر دوز 400 ايل سونرا هم اؤزلري، هم ده سورولري او قدر چوخالدي کي، يوردا سيغماز اولدولار. قرارا گلديلر کي، اولکي وطنلرينه قاييتسينلار. تورکلر بو داغدان چيخماق اوچون چيخيش يولو آراديقلاري زامان بير دميرچي دئدي:  " بو داغدا دمير معدني وار. دميري اريتسک، بورادان چيخا بيلريک " . بئلجه، داغين گئنيش يئرينه بير قات اودون بير قات کؤمور قويوب اود ووردولار. دمير داغ اريدي، تورکلر ارگنکوندان چيخديلار و بوزقوردون اونلارا گؤسترديگي يوللا قورتولدولار. تورکلر او گونو، او ساعاتي هئچ واخت اونوتماياراق، هر ايل بايرام ائله ديلر. اوزان چو-چونون ناغيل ائله ديگي افسانه بو سؤزلرله بيتير: 

    ياشاتديلار او گونو، هم ده هئچ اونوتمادان. 

  اوزان چو-چو آنلاتدي سيزه قوتلو داستاني،  

  سيز ده آنلاداسينيز گنجه دوستو-دوشماني. 

  سؤزوموز اوزون اولدو، لاکين گؤنولدن اولدو، 

  گئدن بو دقيقه لر يئنه عؤموردن اولدو… 

      گؤروندويو کيمي، هم کوردلرين کاوا داستانيندا، هم ده ارگنکوندا دميرچي و دميرچيليکله باغلي مقام وار. بوندان علاوه ، هر ايکي داستاندا چادير حياتي، دوشمن هوجومو، اسارت، اسارتدن قورتولماق، داغلارا سيغينماق، حئيوان بسله مک، آرتيب-چوخالماق، دميرچيليک صنعتي، ياييلماق، کؤچ ائلمک، دوشمندن اينتيقام آلماق کيمي اوخشارليقلار مؤوجوددور. نظره آلساق کي، بو داستان هم ده هر ايکي خالقين نووروز قوتلاماسييلا باغليدير، اوندا ماراقليدير، گؤره سن، دمير و دميرچييله باغلي فاکتلار بو داستانلارين هانسيندا داها قديمدير؟ مطلبي اوزاتمادان اونو خاطيرلاداق کي، دميرين تورک مدنيتينده و تاريخينده رولو چوخ قديملره باغليدير. اينگيليس عاليمي روبئن يازير کي، ان آشاغيسي ميلاددان اؤنجه 1400-جو ايللرده آلتايين قرب حيصه سينده تورکلر دميرله ايشله مک مدنيتينه صاحیبلنميشديلر. تورک تاريخي نين ديرلي آراشديريجيسي لئو قوميليوو  " قديم تورکلر "  اثرينده يازير کي، گؤي تورکلرين ياشاديقلاري اراضيدن خوراسانا  " دمير لؤوحه لر "  دئييلن ماللارين آپاريليديغي باره ده تاريخي قايناقلاردا فاکتلار وار. عوموميتله، تاريخن بدوي عربلر ده تورکلري  " دميرچي ميلت "  کيمي تانيياراق، اونلارين حؤکمدارلاري نين دميرچيليگي موبارک سايديقلاريني، دميرچيليک سايه سينده اسارتدن قورتولدوقلارينا اينانيبلار. بونلاري سادالاماقدا مقصد اودور کي، تورکلرين ارگنکون داستانييلا قوتلاديقلاري نووروزون تاريخي نين کوردلرين کاوا داستانييلا بايرام ائله ديکلري نئوروزدان داها قديمه گئتديگينه هئچ کيمده شککي-شوبهه اولماسين. اونو دا خاطيرلاتساق کي، کاوانين آدينا ايلک دفعه  فيردووسي نين  " شاهنامه " سينده راست گلينيب و اينگيليس عاليمي آرتور خريستئنسئ کاوانين آدي نين ساسانيلر دؤورونده مئيدانا چيخديغيني و بو داستانا داخيل ائديلديگيني يازير، او زامان بو  " شوبهه لي اوخشارليغين "  سيرري آچيلير. دئمه لي، گؤي تورکلر زامانيندا ياشايان کاوا اولا بيلسين کي، عوموميتله، ايران سويوندان دئييل، تورک سويلو بير قهرماندير. ساده جه، هر ايکي داستان او دؤورون آپاريجي ديلي اولان فارسجا يازيلديغيندان مسله لر قاريشديريليب. هم ده نووروزو ايران تاريخينه باغلاماغا چاليشان فيردووسي اؤزونه نه قدر اذيت وئرسه ده، اوزاغي 11-جي عصره قدر گئديب چيخا بيلير. نسه، تورکلرله کوردلري  " نووروز ياريشماسي " نا دعوت ائلمک اوچون يوخ، قارشيداکي بؤلوملرين بيرينده ايديعالاريميزين داها اساسلي شکيلده قبول اولونماسي اوچون بو فاکتي ياددا ساخلاياق… 

      نووروزون ايسلام اوزو… 

      دينلرين بيرلشديرجي خوصوصيتلري اولماقلا ياناشي، بير آتانين - آدمين بئليندن، بير آنانين - حوانين قارنيندان چيخماقلارينا باخماياراق اينسان اؤولادي نين بيرليگيني پارچالاديغي دا اعتيراف اولونماليدير. ماراقليدير کي، هر بير دين ده آدم اؤولادي نين ازل چاغلارينا خاص اولان ايسته نيلن عادتي، عملي اؤزونکولشديرمه يه چاليشير. نووروز دا ايستيثنا اولماييب. تاريخين موختليف دؤنملرينده نووروزا ديني رنگلر قاتماغا جهدلر اولوب و بونا نايل اولونوب. بو يئرده يئنه فارسلار بيرينجيليکده ديرلر. نئجه کي، آخوندوو يازاردي فارس ميلتي نين گوپچولوقدا، باسيب-باغلاماقدا تايي-برابري يوخدور، عئينيله او جور فارسلار نووروزا او کي وار ديني علامتلر قاتا بيليبلر. مثلا، بعضي دين خاديملري بئله بير فرضيييه اويدوروبلار کي، گويا نووروز بايرامي ايسلامين 4-جو خليفه سي حضرتي علي نين  " قيرميزي گئيينيب تاختا چيخديغي " ، يعني حاکيميته گلديگي گوندور. آنجاق نظره آلساق کي، علي تاختا 656-جي ايلده چيخيب و 661-جي ايله قدر حاکيميتده اولوب، همچنین بو حاديثه  مارت يوخ، اييول آييندا باش وئريب، اوندا بو فيکرين آبسوردلوغو باريز گؤرونور. بوندان علاوه ، نووروزون محمده پئيغمبرليک وئريلديگي، محمد پئيغمبرين عليني واريثي تعيين ائتديگي، آللاهين دونياني ياراتديغي، داشقيندان سونرا حضرتي نوحون قورويا ايلک قدم باسديغي، آدمله حوانين گؤروشدويو، يوسيفين قويودان قورتولدوغو، حضرتي حوسئينين دوغولدوغو، حضرتي علي نين فاطيمه  ايله ائولنديگي گون اولدوغونو يازانلار و دئينلر ده وار. طبيعي کي، بو موبارک گونلرين هانسيسا نووروز عرفه سينه تصادوف ائله يه بيلر، آنجاق بو هئچ ده او آنلاما گلمير و گلمه ملي دير کي، بشريت باهار بايراميني همين حاديثه لره گؤره قئيد ائدير. آخي، نووروز ديني بايرام، داها کونکرئت دئسک، ايسلامي بايرام اولسايدي، اونون عادتلري آراسيندا طبيعي قوووه لره اينام کيمي حاللار اولمازدي. کلاسسيک ايسلامين بو کيمي عنعنه لره قارشي چوخ سرت اولدوغو سيرر دئييل. محمد پئيغمبرين ان مؤعتبر حساب اولونان حديثلرينده تصديقله نير کي، ايسلام دونياگؤروشو ايسلاما قدرکي دؤورون هانسيسا دونياگؤروشونو قطعييين قبول ائتمير. 

  ايسلامين حنفي ليک، شافعي ليک، ماليکي ليک و حنبلي کيمي 4 اساس جرياني نين تانينميش عاليملري حساب ائديرلر کي، ايسلام اوروجلوق و قوربانليقدان ساوايي هئچ بير بايراما موثبت ياناشمير و قوتلامير. او آيري مسله دير کي، بوتون خالقلارين نووروز عادتلرينده ديني علامتلر وار. آنجاق اونو دا خوصوصي اولاراق قئيد ائدک کي، نووروزدا  " ديني علامت "  دئديکده بو ايفاده ني شرطي اولاراق قبول ائتمک مجبوريتينده ييک. چونکي نووروزا قاتيلان ديني عادتلر ايسلاما ضيد اولماقدان ساوايي بير رولا ماليک دئييل. مثلا، افقانلار نووروزدا ائله اويونلاردان چيخيرلار کي، بونلار نينکي باهار بايرامينا، حتّی ايسلامين اؤزونه ده تحقير، بوتپرستليک دؤنمينه قاييتماقدير. بو اؤلکه ده نووروز شنليکلري نين مرکزي مزاري-شریف شهريدير. افقانلارين اينانجينا گؤره، حضرتي علي نين مزاري محض بو شهرده دير. اينسانلار نووروز گونو بو شهره توپلانير، بورادا خوصوصي سرگيلر، مجليسلر، شوولار تشکيل ائديرلر. هله بونلار هاراسيدير؟ جاماعات گويا علي نين مزاري دئييب اوز ووردوقلاري، ديلکچه لريني چاتديرديقلاري، کيمي اوشاق، کيمي ار، کيمي آرواد ديله ديگي يئرده نه ائلسه ياخشيدي؟ خوروز دؤيوشدوروب، ايت بوغوشدورورلار! ايندي دئيين گؤروم، بونون ايسلاما نه دخلي وار؟ هله گويا  " حضرتي علي نين مزاري " نين اوستونه گليبلر… عاييب اولسون! سونرا دا دئييرلر، ايسلام ديني نووروزا يئني چالارلار گتيريب. بئله چالارلار هئچ گلمه سه  ياخشيدي. عوموميتله، تکجه ايسلامدا يوخ، ايسته نيلن دينده طبيعت حاديثه سييله باغلي هر هانسي آيين، ياخود ائلئمئنت يوخدور. دينلر هاميسي بو ساريدان خئيلي ائقويستديرلر. اونلارين هاميسي هر شئيي اؤز موقدسلري نين آدييلا باغلاييرلار. بو باخيمدان، صيرف طبيعت حاديثه سيندن تؤره ين نووروزو آيري-آيري ايسلام موقدسلري نين آدييلا باغلاياندا اورتايا چوخ قوصورلو منظره چيخير: هم نووروزون، هم ده ايسلامين ماهيتينه کؤلگه دوشور. دوزدو، بؤيوکلردن چوخو، مثلا، ايبن-سينا، نيظامي، فيردووسي، رودکي ، سعدي و ديگرلري نووروزون ايسلامدان چوخ-چوخ اول قئيد اولوندوغونو دفعه لرله يازيبلار، آنجاق چيفايدا، فارسلارين ايسلاما  " آيي خيدمتي "  آيري-آيري خالقلارين عادت-عنعنه سينده اؤزونه مؤحکم يئر ائله ييب.  

  بو معنادا، حؤرمتلي شئيخيميزين - قافقاز موسلمانلاري ايداره سي نين صدري حاجي آللاه شوکور پاشازاده نين نووروز موناسيبتييله آذربايجان خالقينا تبريکينده ايشلتديگي فيکري کومپروميس واريانت حساب ائلمک اولار:  " دينيميزده خوصوصي يئري اولان بير چوخ موقدس حاديثه لرين، او جومله دن پئيغمبريميزله باغلي موبارک مقاملارين بو تقويمه تصادوف ائتمه سي (بلي، محض تصادوف ائتمه سي - اي.توماس) نووروزا ايلاهي سجيييه بخش ائديب " . شئيخ حضرتلري نين تبريکيني صميمي-قلبدن قبول ائديرم. 

      طبيعتين اؤولادي نووروز 

      افسانه لر، روايتلر، موقدسلرين باشينا گلنلر اؤز يئرينده، آنجاق نووروزون بشر اؤولادي طرفيندن قئيد اولونماسي نين رئال، ياخود آتئيست قافاليلار کيمي دئسک، ديالئکتيک ماتئرياليست دونياگؤروشو باخيميندان دا يوزولمالي و يوزولان تاريخي وار. يئنه ماتئرياليست و علمي دونياگؤروشونه گؤره بو تاريخ باره سينده يوخاريدا موزاکيره لر آچديغيميز افسانه لردن، روايتلردن خئيلي اوله تصادوف ائدير. بلي، بيرينجي حاديثه  اولوب، سونرا ميف يارانيب. نتيسشئني تکرارلاماق اولماسين، آنجاق ميفين رئال حياتدا، رئال حاديثه لرده، رئال خالقلارلا باغلي بير کئچميشي وار. بو کئچميش ايسه بيزه نووروزون اينسان اؤولادي نين دونيانين ازل چاغلارينداکي قايغيلاري نين، ياشامي نين موژده چيسي اولدوغونو خبر وئرير. محض بونون نتيجه سيدير کي، بوتون دونيا خالقلاري نووروزون، ياخود باهار بايرامي نين دونيانين ازل واختينا عاييد اينسانلارين بايرامي اولدوغونو قئيدسيز-شرطسيز قبول ائديرلر. نووروز هانسيسا کونکرئت حاديثه يه، کونکرئت اينسانا، کونکرئت خالقا باغلي اولماييب، بشريتين ان قديم سيويليزاسييا مسکنلرينده اکينچيليکله مشغول اولان اينسانلارين ياشاملاري نين، قايغيلاري نين اساس قايه سيني عکس ائتديرن دونياگؤروشو کيمي يارانيب. تصادوفي دئييل کي، سيويليزاسييانين يارانديغي ايکي چاي آراسيندا يئني ايلين اکين ايشلري نين باشلانماسي دؤورونه، يعني باهار آيلارينا دوشمه سي حاقدا خئيلي تاريخي ماتئرياللار وار. روس شرقشوناسي سميرنووون  " قديم شرق تاريخي "  مونوقرافيياسيندان اوخويوروق:  " ايکي چاي آراسيندا يارانان سيويليزاسييا بشر مدنيتي نين بئشيگي ساييلير. بو گون آيري-آيري خالقلار طرفيندن قئيد اولونان بير سيرا بايراملارين کؤکو ده او دؤوره گئديب چيخير " .  

  حقيقتن، اولجه اينسان، اونون آرديندان بو اينسانين ياشام اوچون گؤسترديگي سي، آرديندان همين سيين نتيجه سي کيمي مئيدانا چيخان مدنيت و بو مدنيتدن دوغولان عادتلر يارانير. نووروز محض بو پرينسيپ اساسيندا يارانان بايرامدير. ساده جه، يوزيللر کئچديکجه بو بايراما موختليف خالقلارين، طايفالارين، دينلرين علامتلري قاريشير، بايرام ازلي بسيطليگيندن و ساده ليگيندن اوزاقلاشير، آييندن دونياگؤروشونه چئوريلير. بو گئديش چوخ طبيعي ساييلماليدير. مدنيتين خوصوصيتي بئله دير. او دايم اينکيشاف ائلمه لي، اؤزونده آيري-آيري خالقلارين، دينلرين ائلئمئنتلريني بيرلشديرملي دير. تاريخ باهار بايرامي ايله ده بئله داورانيب. بو گون هانسيسا خالقين، ياخود موختليف خالقلارين نووروز عادت-عنعنه لري مينيللر بويو باش وئرن تاريخي حاديثه لرين، خالقلارين بؤيوک کؤچونون، مدني ايشغاللارين، طبيعي ايقليم پروسئسلري نين تاثيرييله يوغرولوب. بو گون هئچ بير خالق دئيه بيلمز کي، اونون قوتلاديغي نووروز صيرف اونا مخصوصدور، صيرف اونون سويکؤکونون اؤزلليکلريني اؤزونده احتيوا ائدير. نووروزون عادت-عنعنه لري آراسيندا نيين آلينما، نيين دوغما اولدوغونو بيلمک ايسه ايللر اؤتدوکجه چتينله شير. هئچ اوزاغا گئتمه ييب ائله موستقيلليک دؤنمي نين نووروزو ايله سووئت دؤورونون نووروز سوفره لريني موقاييسه ائله يک. سون ايللر ائله نعمتلر اورتايا چيخيب کي، اونلاري سووئت دؤورونده ساده جه، تاپماق مومکون دئييلدي. آنجاق ايندي نووروز سوفره سي اونلارسيز تصوور ائديلمير. بونونلا ياناشي، هر شئيي ايله باهم نووروز گؤزلدير، موقدسدير، سئويمليدير… 

      تونقالي يانديرديق کي… 

      آرتيق نووروزون بعضي ائلئمئنتلري نين گيزلي ماهيتينه وارماغا حاضيريق. هاميسيني سادالاساق و هاميسينا شرح (طبعي کي، سوبيئکتيو - اي.توماس) وئرمه لي اولساق، مسله اوزانار. اونا گؤره ده، اساسلارينا نظر سالاق. بونلار نووروز تونقالي، نووروز سوفره سي و نووروز عادتلريدير.  

  تونقاللا باغلي يوخاريدا ايسوئچره ليلرين، چينليلرين، بولقارلارين، رومينلارين، مولدووانلارين عادتلرينه توخوندوق. تکرارچيليق چيخماسين، آنجاق باهار بايرامي نين قوتلانديغي هر يئرده تونقاللا، تونقال دا اولماسا، آلوولا، اودلا باغلي هانسيسا مقام وار. ائله بو کيمي فاکتلار بيزده ده گئنيش ياييلميش  " نووروزدا تونقال قالاماق آتشپرستليک دؤوروندن قاليب "  کيمي فيکيرلرين کؤکوندن يانليش اولدوغونو گؤسترير. چونکي اود، آلوو قطعييين يالنيز آتشپرستلره عاييد اولماييب، ايلکين بشر مدنيتينه و اينانجينا عاييد اولان مسله دير. بيزه ايسه بونو هئچ عاييد ائلمک اولماز. مؤعتبر منبعلره و مؤليفلره موراجيعت ائليک کي، ايديعالاريميزا اينانمايانلارا گؤرک اولسون. مشهور شرقشوناش سيسويئو يازير:  " اودو قورويوب ساخلاماق زردوشتيليگين اؤزو يوخ، آيريجا بير ديندير و او، ائراميزدان اول 7-جي عصرين اوللرينده اسکيف جمعيتي نين فورمالاشماسي دؤورونده تشککول تاپيب " .  

  جنوبي آذربايجاندان اولان اونوللاهي نين، آذرلي نين، موسوي نين، فاضيلي نين و ديگر ديرلي عاليملرين اثرلرينده فارسلارين آذربايجاني ايران مدنيتينده اريتمک جهدلري کيفايت قدر ايفشا اولوندوغوندان، همچنین بونون مؤوضوموزا بير او قدر ده عاييدياتي اولماديغيندان مؤوضويلا باغلي بيرباشا کئچيرم لئو قوميليووون ايکي مشهور اثريندن ايقتيباسا. گؤره جکسينيز کي، بو ايقتيباسلار نووروز تونقالييلا باغلي بوتون شوبهه لره سون قوياجاق.  

  قوميليوو  " خزر اطرافيندا مينيلليک "  اثرينده يازير:  " قديم آري مدنيتي نين بؤلونمه سيني عادتن زردوشتون آدييلا باغلاييرلار. چونکي يئني اينانجي هامي قبول ائلمه دي. حتّی ايراندا دا بو اينانج سورعتله ياييلمادي. بئله ليکله، قديم تانريلارينا ايناملاريني قورويوب-ساخلايان آريلر تورانليلار، زردوشتون طرفدارلاري ايسه ايرانليلار اولدولار. بئلجه، ايرانا و تورانا بؤلونمه باش وئردي. فارس حؤکمدارلاري زردوشتون تعليميني حيمايه ائلمه يه باشلاديلار. اورتا آسيا و موعاصير افقانيستان اراضيسيني اهاطه ائله ين توراندا ايسه هؤرموزه يوخ، دئولره اينانيرديلار " . 

  قوميليووون  " قديم تورکلر "  اثريندن ايندي اوخوياجاغيميز سطيرلري رحمتليک ائله بيل آراشديرماميزدا بيزه يارديم ائله مک اوچون يازيب:  " من اودا سيتاييش ائله مکدن يوخ، بد روحلاري اودون موقدس قوووه سييله قووماقدان، باشقا سؤزله اسپيريتواليزمدن يوخ، ماگييادان دانيشيرام. بد روحلاري اودون کؤمگي ايله قووماق حاقينداکي تصوور آوسترالييادان توتموش باوارييايا قدر گئنيش بير اراضيده ياييلميشدير و هئچ بير جهتدن موستثنا، ياخود اوريژينال ساييلا بيلمز. سؤزون قيساسي، اودا پرستيش هم فورماسي، هم ده معناسي اعتيباريله روحلارين چاغيريلماسي ايله تام ضيديت تشکيل ائدير. راتسئلين مرکزي آسياداکي اود کولتونون زردوشتيليکله علاقه سي حاقينداکي احتيمالي دا حقيقتدن اوزاقدير. چونکي بورادا يالنيز ظاهيري بنزرليک وار " . من بؤيوک قوميليووون بو سؤزلريندن سونرا نووروزون تونقال مسلسيني بيتيرمه يه بورجلويام.  

  فصلين سونوندا قيساجا دا اولسا، ديگر بير ائلئمئنته توخوناق. دئمه لييم کي، نووروزون تاملاري قطعييين نووروزون ايلکين ماهيتيندن دئييل، تاريخي تشککولون محصولودور. مثلا، گويا نووروز سوفره سينده آدي  " س "  حرفييله باشلايان 7 جور نعمت اولماليدير. طبيعي کي، سونرادان فارسلار طرفيندن اويدورولموش بير مسله دير، ياخيندان-اوزاقدان نووروزا هئچ بير دخلي يوخدور. بئله باخاندا، بايرامين ان ازلي نعمتي سمني دير: جوجرن بوغدا!  

      تورکييه نين کوردلره ارمغان ائتديگي نووروز 

       " …بو زامانا کادار، بو کادار باسيت بير شئيي ياپاماديغيميز ايچين بو اورتا آسيا بايراميني پ ک ک-يا کاپتيرميش دورومدايديک. نئوروز بيلديگينيز گيبي توم اورتادوقودا و ده تورکي جومهورييتلرده کوتلانان بير بايرامدير. نه آکلا هيزمتسه بير تورکييه ده  بو کادار سورون اولويور، بو بايرام.  

  بيزيم کولتوروموزده ده  يئر ائتميش اولان، اوزبکيستاندان کيرقيزيستانا کادار بويوک بير جوقرافيادا کوتلانان بو بايرامي، رئسمي تاتيل ايلان ائدرک بير تاشلا ايکي کوش ووراجاقيميزي دوشونويوروم " .  

   " …کسينليکله رسمي بايرام ايلان ائديلملي. سونونا کادار دستکلييوروم. ييللارجا اوستونه دوشمديک ده  کيملره  کاپتيرديک دوشونه ليم. تورکون اؤزبه اؤز بايرامي نئوروزون رسمي تاتيل ايلان ائديلمسي ديلگي ايله... "  

      بو سطيرلر قارداش اؤلکه نين  " نووروز رسمي بايرام اولسون-اولماسين "  سواللي فوروملاريندان بيريندندير. طبيعي کي، تورکييه مئدياسيندا بو مسله ايله باغلي آچيلان هر بير موزاکيره بيزيم اوچون  " تورکييه ده نووروزو نييه رسمي تطيل ائلان ائله ميرلر "  سوالينا جاواب قدر ماراقليدير. نه باش وئرير کي، بو مسله ده واختيله حتّی اؤلکه نين ايکي بير-بيرينه ترس سياسي قوووه لري - ميللييتچي حرکات و دئموکراتيک توپلوم پارتييالاري بئله عئيني مخرجه گلير و بيلديريرلر کي، نووروز رسمي بايرام ائلان ائديلمه ليدير؟ نووروزون تورک دونياسيندا قئيد اولونما تاريخينه قيساجا دا اولسا نظر سالماقلا بو مسله ده بعضي مقاملارا آيدينليق گتيره بيلريک. 

  بري باشدان دئيک کي، هون، گؤي تورک، اويغور، سلجوق دؤنملرينده قوتلانان نووروز هم ده عوثمانلي دؤنمينده سئوينجله قئيد اولونان بايرام اولوب. عوثمانلي دؤورونده 21 مارت گونونده سولطانلارين نووروز تبريکلري قبول ائتديگي، خالقين بو بايرامي جوشغونلوقلا بايرام ائله ديگينه داير خئيلي يازيلي منبعلر وار. بو دؤورده عوثمانلي شاعيرلري  " نئوريزيييه "  دئييلن شئعيرلر ده يازيبلار. لهجه سينه توخونمادان تقديم ائتديگيم بو شئعيرلرين گؤزلليگيندن حض آلماماق مومکون دئييل:  

    بو گون داغلار يئشيل لئندي،  

  سولطان نئوروز صافا گئلدين،  

  جومله کوشلار هئپ ديل لئندي،  

  سولطان نئوروز صافا گئلدين. 

  بو گون باهار ائيياميدير،  

  نئوروز تورکون بايراميدير،  

  گؤنوللئرين سولطانيدير،  

  سولطان نئوروز صافا گئلدين. 

  آللاه دئيو اؤتئن کوشلار،  

  دوعا ائيلئر داغلار تاشلار،  

  يئشيل لئندي هئپ آغاچلار، 

  سولطان نئوروز صافا گئلدين. 

    

  گئچتي شيتا (کيش) دؤندوک يازا، 

  عالي نئبيم وورور سازا، 

  کيزانلار دوشتو آلازا (الئو)، 

  سولطان نئوروز صافا گئلدين " .  

      ياخود 16-جي عصرين علوي تورکمن شاعيرلريندن اولان پير سولطان آبدال  " نئوريزيييه " سينده بئله يازير:  

    " سولطان نئوروز گونو جانلار اويانير، 

  حال ائهلي اولانلار نورا بويانير، 

  موحيب اولان بو گون جئمه دولانير. 

  هيممئتي ائرينجه نئوروز سولطانين. 

  آشيک اولان جانلار بو گون گئلورلئر، 

  سولطان نئوروز گونو بيرليک اولورلار، 

  حاللاک-اي جيهاندان ضييا آلورلار، 

  هيممئتي ائرينجه نئوروز سولطانين " .  

      بو دؤنمده عئينن اينديکي کيمي عوثمانليدا خالق شنليکلره چيخار، ائولرينده  " نئوريزيييه "  دئييلن شيرين يئمکلر بيشيرر، بو يئمکلردن قونشولارا پاي وئررميشلر. آنجاق بو بايرامين سونراکي تاريخلرده بيزده کي  کيمي داها گئنيش ياييلماماسي نين سببلرييله باغلي موختليف احتيماللار سؤيله مک اولار. بونلاردان بيرينجيسي عوثمانليدا ايسلام ديني نين کلاسسيک عنعنه سي نين داها درين و اساسلي شکيلده اوتوروشماسيدير.  

  بس گؤره سن، دينين يئر آلماديغي تورکييه جومهوريتينده نووروز نييه يالنيز اؤلکه نين يالنيز بير حيصه سينده قئيد ائديلير؟ آتاتورکون ايستيقلال ساواشي نين آغير ايللرينده خالقدا روح يوکسکليگي ياراتماق اوچون نووروزدا آت ياريشلاري کئچيرديگي، شنليکلر تشکيل ائتديرديگي معلومدور. تورکييه بؤيوک ميلت مجليسي آچيلديقدان سونرا ايسه ايلک نووروز 1921-جي ايلين 21 مارتيندا کئچيريلير. ايستيقلال ساواشي دؤورلرينده ان طمطراقلي نووروز شنليکلري نؤوبتي ايلده - 1922-جي ايل مارتين 22-ده آنکارادا دوزنلندي. آتاتورکون ده قاتيلديغي بو بايرامي ايزله ين احمد امين يالمان يازير:  " آنکاراليلار، گئلئنئکسئل نئوروز شئنليکلئرينئ هئر ييل بويوک جوشکو ايلئ کاتيلير، باهارين گئليشيني سئوينچلئ کارشيلاردي. گئچئن ييل اينؤنو موحارئبئلئري نئدئنييلئ نئوروز شئنليکلئري سؤنوک گئچميشتي. 1922 شئنليکلئري نين داها جانلي اولماسي ايچين بوتون اوکوللار هافتالار اؤنجئسيندئن حاضيرليغا باشلاديلار. نئوروز شئنليکلئري، زيراعات مئکتئبي نين، ياني گئنئلکورماي باشکانليغي نين بولوندوغو کوچوک تئپه نين آلتينداکي چاييرليک آلاندا ياپيلدي. هاوا گونئشليکتي. آنکاراليلار، چاييرين چئورئسيني دولدورموشلاردي. موستافا کئمال پاشا، آنکاراداکي سوويئت روسيا، آزئربايجان، آفقانيستان وئ بوهارا ائلچيلئرييله بيرليکته بويوک بير چاديردان گؤستئريلئري ايزلئدي. گؤستئريلئر، اؤغرئنجيلئرين هئيئجانلي کونوشمالاري وئ يورتسئوئرليک شييرلئري اوکومالارييلا باشلادي. آنکارا سولطاني (ليسه) وئ دارولموالليمين (ائرکئک اؤغرئتمئن اوکولو) مئکتئپلئري اؤغرئنجيلئري سپور گؤستئريلئري ياپتيلار " . 

      ماراقليدير کي، آذربايجاندان آتاتورکون آدينا تبريک تئلئقرامي دا گؤندريلميشدي. تئلئقرامدا يازيلميشدي:  " جئنوبي کافکاسيا کوميسئري، آزئربايجان سئربئست حاربييه مئکتئبي طالبئلئري، ايکي بؤلوکلو سوواري آسکئرلئري وئ شوشا موحافيز تابورو آسکئرلئري، تورک ميللئتي نين بويوک نئوروز بايراميني تئبريک ائدييور وئ بيز اوميت ائدييوروز کي آزئربايجان اينکيلاپ اوردوسو، کاهرامان تورک اوردوسو ايلئ بئرابئر گارپ ائمپئرياليزمي تازييکيندئ بولونان شارک ميللئتلئريني ياکيندا کورتاريرلار.ياشاسين شارک اينکيلاپ باشلاري موستافا کئمال!  

  نئريمان نئريمانوف 

  آزئربايجان هوکومئت باشکاني " . 

   

  بو کيمي فاکتلار يئترليدير کي، تورکييه جومهوريتي قوروجوسونون تورکون قديم بايرامي اولان نووروزا هانسي اؤنمي وئرديگينه ايناناسان. آنجاق ايللر کئچديکجه تورکييه ده بو عنعنه  اونودولدو و عکسينه، اونسوز دا اولدن بو بايرامي بؤيوک جوشقو، شادياناليقلا قئيد ائله ين تورکييه کوردلري نين بايرامي کيمي قبول اولونماغا باشلادي. ايللر کئچديکجه تورکييه ده بو بايرامي او قدر ياديرغاديلار کي، حتّی نووروزدا تونقال قالاماق بئله سياسي آکسييا حساب ائديلدي. بئلجه، بو قديم تورک بايرامي تورکييه ده سياسي مسله اولان  " کورد سورونو " نا قوربان وئريلميش حالدادير.  

      نووروز بايرامينيز قوتلو اولسون! 

  ايلهام توماس 

کؤچورن : عباس ائلچين

   

 

يازان : عباس ائلچین پنجشنبه ۱۳۸۹/۱۲/۲۶ |