مطبوعات تاريخيميزده  " موللا نصرالدین"  ژورنالي: ميللي مدني نایليیت کيمي   

  شفق ناصير  

     20. عصر آذربايجان ادبياتي نين گؤرکملي نوماينده لريندن اولان قودرتلي سؤز اوستاسي، يازيچي-دراماتورق ج.محمدقولوزاده نين ادبي-پوبليسيست فعاليتينده  " موللا نصرالدین"  ساتيريک مجموعه سي خوصوصي بير صحيفه  تشکيل ائدير. ان باشليجاسي، اونا گؤره کي، بو مجموعه ميللي مطبوعاتيميزين اؤزونه قدرکي و اؤزوندن سونراکي قزئت و ژورناللاردان فرقلي اولاراق يئني بير ايجتيماعي موحيطين، ادبي دؤورون تمليني قويوب. ائله جه ده ساتيريک ژورناليستيکانين يارانماسي و اينکيشافي پروسئسينه تکان وئريب. گؤرکملي ادبياتشوناس-عاليم، تنقيدچي ا.ميراحمدوو  " آذربايجان موللا نصرالديني "  اثرينده يازيردي:  " هئچ شوبهه سيز، آذربايجان ساتيريک ژورناليستيکاسي نين تشککول تاپماسي اوچون  "موللا نصرالدین"  گوجلو عاميللردن بيري، هر جهتدن گؤزل نومونه،  " رهنوما "  (محمدقولوزاده) ايدي. محمدقولوزاده، صابير، حاقوئردي يئو، نظمي، فايق، اوردوبادي، غمکوسار و باشقا موللا نصرالدینچيلر ساتيرا يولونا دوشنلره يالنيز ايدئيا تاثيري گؤسترمکله قالماييب، ندن و نئجه يازماغي دا اؤيرتمه يه چاليشير، باشقا سؤزله، ساتيرانين اينکيشافي نامينه ايفشا هدفي، پرئدمئتي، گولوش اوصوللاري و واسيطه لري حاقيندا ادبي-ائستئتيک پرينسيپلري ده بديعي ياراديجيليق پراکتيکاسيندا و مقاله لرينده ايشله ييب حاضيرلاييرديلار " . او، هم ده  " موللا نصرالدین" اي خالقين معنوي-روحي عالمينده بؤيوک يئنيليکلر عمله گلمه سينه تکان وئرميش بير باشليجا قوووه حساب ائديردي. 

       ج.محمدقولوزاده نين ادبي و پوبليسيستيک فعاليتينه داير چوخلو سايدا مقاله لر، خاطيره لرله يئنيدن تانيشليغيميز، ائله جه ده ياراديجي عؤمرونون قيزيل دؤورو حساب ائتديگيميز  " موللا نصرالدین"  ساتيريک مجموعه سي نين بوتؤولوکده سايلاريني نظردن کئچيرديکجه قارشيميزدا آذربايجانين تاريخي-ائتنوقرافيق، ايجتيماعي-بديعي منظره سي جانلانير. بو منظره همين موحيطده حؤکم سورن ميللي بلالارين قلوبال شکيلده اورتايا قويولماسي، اونلارين آرادان قالديريلماسي، وضعيتدن چيخيش يوللاريني گؤسترمه سي ايله سجیيه وي خاراکتئر داشييير.   

    قئيد ائتمه لي یيک کي، ژورنالين اؤز دؤورونده کي  پوپوليارليغي، گونوموزجن فتح ائتديگي زيروه دن نور ساچماسي بير چوخ جيدي و آکتوال سسله نن جهتلرله باغليدير. همين خوصوصيتلرين ديقت چکمه سي، عئيني زاماندا  " موللا نصرالدین" -ين آذربايجان مطبوعاتيندا و مدنيتينده يئري و تاثيري، اؤزونه خاص کئيفيتلري هميشه اولدوغو کيمي بو گون ده بؤيوک ماراق گوجونه ماليکدير. ايجتيماعي دردلريميزي يئني اوسلوبدا، تزه نفسله چؤزوب-آراشديران، جهالتي، فاناتيزمي، مؤوهوماتي جسارتله، هم ده بؤيوک اوستاليقلا تنقيد و ايفشا ائدن  " موللا نصرالدین"  ايلکين فعاليتي دؤوروندن زاقافقازييادا اؤزونون ادبي مکتبيني ياراتدي. بو مکتبين يئتيرمه لري باشقا مطبوعات اورقانلاريندان فرقلي اولاراق  “ موللا نصرالدین” -ين طبعينه اويغون، مجازينا ياخين بير اوسلوبدا يازماغي اؤيرنديلر. بونونلا،  " موللا نصرالدین"  دؤورونون يئني بير ادبي موحيطي يارانميش اولدو. 

    

      دوغرودور،  " موللا نصرالدین" ه قدر ج.محمدقولوزاده  " چاي دستگاهي " ،  " ائششگين ايتمکليگي" ،  " کيشميش اويونو " ،  " پوچت قوتوسو "  و بير سيرا باشقا اثرلريني يازميشدي. آچيق فيکيرلي بير ضيالي اولان محمدآغا شاهتاختلي نين  " شرقي-روس "  قزئتينده بديعي يازيلارلا، پوبليسيستيک مقاله لرله چيخيش ائديردي. لاکين مؤوهوماتين، جهالتين توغيان ائتديگي بير موحيطده ياشايان مؤليف معاريفپرور بير ضيالي کيمي يئتيشديکجه خالقين عوام، حوقوقسوز و ساوادسيز وضعيتيني داها تاثيرلي و جانلي بير فورمادا تصوير ائتمگي دوشونوردو. سونرالار بو ايستگيني يادا سالاراق يازميشدي:  " آخ، نئجه آرزو ائديرديم کي، من ده صاحیبي-ايختييار اولوب، اورگيمين دردلريني مئيدانا قويوب، اينتيشار ائده بيلم " .    

     ج.محمدقولوزاده هله ژورنالين نشرينه حاضيرليق دؤوروندن ايشي نين آنا خطيني موعينلشديرميشدي: ژورنال بوتون فعاليتي بويو آذربايجان موحيطي نين رئال منظره سيني ناتورال بير تصويرده، حياتي گؤردويو کيمي جانلانديرماليدير. عئيني زاماندا  " من آخوندلار اوچون، درين ساوادليلار اوچون يازميرام، اونا گؤره ده گرک منيم ديليم ساده و آنلاشيقلي اولسون " ،- دئين م.جليل ديلين ساده ليگيني، تميزليگيني نشرين ايلک ساييندان سونوناجان قورويوب ساخلاميشدير. 

      البتته، هله م.جليلين بير چوخ اثرلري، او جومله دن  " موللا نصرالدین"  ساتيريک مجموعه سي حاقيندا دؤوري مطبوعاتدا ف.کؤچرلي، اؤتن عصرين ايکينجي ياريسيندان باشلاميش، ا.شریف، ا.ميراحمدوو، م.جلال، ف.حوسئينوو، ق.محمدلي، اي.حبيب بيلي ژورنالين نشري، يارانما تاريخي، آذربايجان مطبوعاتينداکي يئري، مؤوقئعيي ايله باغلي ماراقلي تدقيقاتلار آپاريبلار.  " موللا نصرالدین" -ين نشريندن بير عصردن چوخ واخت اؤتسه ده ژورنال بو گون ده ادبياتشوناسليق علمي نين تدقيقات پرئدمئتي اولاراق بير چوخ گيزلي مطلبلره آيدينليق گتيرير. بو گون ده   " موللا نصرالدین"  ادبي مکتبي نين نوماينده لري، بو ادبي مجموعه نين مؤوضولاري اطرافيندا يئني اثرلر يازيلير. دئمه لي، آذربايجان مطبوعاتيندا، ايجتيماعي فيکير تاريخيميزده ميللي اويانيشين پارلاق بير صحيفه سيني يارادان بو ژورنالي موختليف آسپئکتدن تدقيق ائتمک، ادبياتشوناسليق علمي نين آپاريجي قولونو تشکيل ائدير. بو دا طبيعيدير. چونکي  " موللا نصرالدین "  آذربايجان خالقي نين حياتي نين، اونون ايجتيماعي-سياسي منظره سي نين رئال، طبيعي تصويريني وئرميش، تيپيک خوصوصيتلريني ياراتميشدير. 

       م.جليليلين ياراديجيليغيندان بحث ائدن موعاصيرلري اونو اوخوجولارا چوخ زامان  موللا نصرالدین کيمي تقديم ائديبلر. هانسي اثريندن بحث ائديبلرسه، اونون  " موللا نصرالدین"  مجموعه سي نين رئداکتورو اولدوغونو خوصوصي وورغولاييبلار. بونونلا، اؤز زامانيندا بؤيوک شؤهرت تاپميش بئله بير ژورنالين دا همين مؤليفين قلمينه مخصوصلوغونو، صنعتکارين ادبي-معنوي گوجونو بؤيوک محبتله ايفاده ائديبلر. بو، اؤز دؤورونده ژورنالين خالقين قلبينه يول تاپماسينا، ايجتيماعي شعوورون اويانماسينا، ميللي ديرچَليشين، معنوي-اخلاقي دوشونجه نين فورمالاشماسينا نئجه بؤيوک تاثير گؤسترمه سي نين آشکار مئعياري ايدي. بو گون  “ موللا نصرالدین” -ين ترانسليتئراسييا ايله چاپي نين جيلدلري قارشيمدادي.  بو کيتابلاري ورقله ديکجه 20. عصرين اوللرينده آذربايجان حياتي، اونون ايجتيماعي-سياسي، ادبي موحيطي گؤزلريمين قارشيسيندا جانلانير. بؤيوک يازيلاردان توتموش، ائلانلارين، بير جومله ليک خبرلرين، پوچت قوتوسونداکي مکتوبلارين مضمونونا، قايه سينه جن خالقين ايجتيماعي دردلريني، آغريلاريني جسارتله، هم صنعتکارليقلا قلمه آلان گيزلي ايمضا مؤليفلري نين، موللا نصرالدینچيلرين گؤردويو ايشلره بير داها حئيران قاليرام.

       دوشونورم، نه ياخشي کي،  " موللا نصرالدین" -ين کاميل بير مطبوعات اورقاني کيمي آذربايجان ادبياتي و مطبوعاتينا بخش ائتديگي اوريژينال، تکرار اولونماز دست-خطي، زامانيندا معنوي-اخلاقي موحيطين آغريلارينا بيرباشا موداخيله ائتمه سي، خالقين حياتيندا اهميتلي ايشلر گؤرمه سي، ايجتيماعي-ادبي موحيطي فورمالاشديرماسيندان زامان-زامان بحث اولونوب و بوندان  سونرا دا بحث اولوناجاقدير. تدقيقاتچيلار، جليل شوناسلار اؤز نؤوبه سينده ج.محمدقولوزاده نين حيات و ياراديجيليغي نين، ادبي-پوبليسيستيک فعاليتي نين، محصولدار، ياراديجي زحمتي نين بهره سي اولان  " موللا نصرالدین" له باغلي اورتايا چوخ دَيرلي تدقيقات اثرلري، مونوقرافييالار قويوبلار. ادبي-ايجتيماعي موحيط بو اثرلرين ايچيندن قيرميزي ختله کئچن  " آذربايجان معنوي مدنيتي نين بؤيوک آبيده سي، "   " مطبوعاتيميزين شاه اثري، "   " آذربايجانچيليق ايدئياسي، "   " آذربايجان نامه "  کيمي فيکيرلرله تانيشدير. 

     بو مؤحتشم ايشلرله ياناشي هله ده  " موللا نصرالدین" -ين صحيفه لرينده اونلارلا گيزلي ايمضا صاحیبلري نين آدلاري اؤيره نيلمه ميش قاليب. ان ياخشي حالدا  " موللا نصرالدین"- ه، ج.محمدقولوزاده يه داها ياخين اولان، مشهوور موللا نصرالدینچيلر اطرافيندا گئنيش تدقيقاتلار آپاريليب. تأسوف کي، ج. محمدقولوزاده نين،  " موللا نصرالدین" -ين حياتينداکي بو تاريخي صحيفه  ايندييه جن دريندن اؤيره نيلمه ميش، تدقيق اولونماميشدير. ان ياخشي حالدا بو اينسانلارين  " موللا نصرالدین" له علاقه سينه چوخ خسيسليکله ياناشيليب، اؤتري بير باخيشلا موناسيبت بيلديريليب. کيم بيلير، بلکه اونلارين دا طالعيينه ايشيق سالينسا، آشکارلاناجاق گيزلي ايمضا مؤليفلري نين همين مجموعه ايله سيخ علاقه لرينه آيدينليق گتيرمک مومکون اولار. دوشونوروک کي،  " موللا نصرالدین" -ين ياشام تاريخينده آزاجيق خيدمتي اولان بير فرد ده بو گون تدقيقاتدان کناردا قالماماليدير. ظنيميزجه،  " موللا نصرالدین" -ين تدقيق اولونماميش ديگر نوماينده لري نين، شخصيتلري آراشديريلماميش بير چوخ گيزلي ايمضا مؤليفلري نين همين ژورناللا ياراديجي علاقه لرينه يئني موناسيبتله ياناشيلماسي،  يعني بو صحيفه  نين آراشديريلماسي، ميللي مطبوعاتيميزين اينکيشافي نين، تاريخي يوللاري نين بير داها موختليف آسپئکتلردن تدقيق اولونماسي، اؤيره نيلمه سي دوننکيندن داها واجيبدير. باشقا سؤزله،  “ موللا نصرالدین” -ين تدقيق اولونماميش ديگر نوماينده لري نين، شخصيتلري نين، بير چوخ گيزلي ايمضا مؤليفلري نين همين ژورناللا ياراديجي علاقه لرينه يئني موناسيبتله ياناشيلماسي بوندان سونراکي تدقيقاتلار سيراسيندا اولماليدير. 

      موللا نصرالدین"- ه ان بؤيوک قييمتي زامان وئريب. اونون تکرارسيز، بنزرسيز، توتييه بير ادبي نومونه اولدوغونو بيزه آنلاديب و خالقيميزين ميلي-معنوي ثروتينه چئويريب. هر دفعه  ژورنالدا آذربايجانين ايجتيماعي-سياسي، معنوي-اخلاقي منظره سيني اؤزونده عکس ائتديرن دئموکراتيک روحلو يازيلاري، طبيعي، جانلي لؤوحه لري نظردن کئچيرديکجه سانکي زامانين ناقيضليگينه، موحيطين عئيبجرليگينه دؤزمه ييب هاراي چکن  " موللا نصرالدینچيلر " -ين حاق سسيني ائشيديريک.

      “ موللا نصرالدین” -ين تاريخي-ادبي وارليغيندا معنوي گزيشمه لر ائتديکجه بو گون آذربايجان مطبوعاتي نين ايجتيماعي-اخلاقي منظره سيني گؤز اؤنوندن کئچيريرم. و ايستر-ايسته مز اونو حاقيندا سؤز آچديغيميز ادبي-ساتيريک مجموعه نين فعاليتي ايله موقاييسه ائديرم. دوشونورم، گؤره سن بيز بو گون مطبوعاتدا، ژورناليستيکا ياراديجيليغيميزدا  “ موللا نصرالدین” -ين ايدئيا و عنعنه لريندن دَيرينجه بهره له نيريکمي؟  حاقيندا بحث ائتديگيميز حاديثه يه، شخصيته موناسيبتيميزي هميشه تام طرفسيز و غرضسيز بير مؤوقئعدن ايشيقلانديرماغا نايل اولوروقمو؟ ايجتيماعي حياتيميزدا راستلاشديغيميز نؤقصانلارين چؤزومونو عدالتلي شکيلده آپارا  بيليريکمي؟ بو گون بيز سؤزوموزو يازي مدنيتيميزي، دوشونجه طرزيميزي اخلاق چرچيوه سينده نيظاملايا بيليريکمي؟ تأسوف کي، بعضاً مطبوعاتدا غرضلي چيخيشلاريميزلا اؤزوموزو گؤزدن ساليريق. بو سببدن ده چوخ زامان ايجتيماعي موحيطين قيناغينا حدف اولوروق. 

    موختليف واختلاردا  “ موللا نصرالدین” -ين سايلاريني ورقله يرکن قئيد ائتديگيم جهتلره ديقت يئتيرميشم. اوردا تحقيردن، يالاندان، بؤهتاندان بير نيشانه ده گؤرمه ميشم. هئچ تدقيقاتچيلارين دا آراشديرمالاريندا  " تحقير ائديب "  ايفاده سينه راست گلمه ميشم. چونکي  " موللا نصرالدین"  بوتون فعاليتي بويو آذربايجان موحيطي نين دردلريندن دانيشيب. اونون عئييبلرينه گولوب. قادينلاري ساوادسيز و حوقوقسوز قويان  موحيطله جنگه گيريب، جهالته، مؤوهوماتا، خالقي تالايان مأمورلارا قارشي موباريزه آپاريب. اونلاري خنجردن کسرلي سؤزون قودرتيله ايفشا ائديب. حياتي و حاديثه لري اولدوغو کيمي تصوير ائديب. جناب مأمورلارين، شئيخ الاسلاملارين، آخوندلارين، موللانومالارين، نادانلارين ناقيضليگيني گؤزلري نين ايچينه دئييب. دوزونو دئييب، آما تحقير ائتمه ييب. حتّی اونون هدفينه توش گلن بير نئچه شخص موللا نصرالدينين   " اوزونه توپورمکدن اؤترو "  رئداکسييايا گليب، ميرزه جليلله صؤحبتدن سونرا اؤزلري ده اعتيراف ائديبلر کي،  " کيشي هر نه دئيير، دوز دئيير، فقط هر دوز اولاني ژورنالا يازمازلار، "  دئيه رک، سولاري سوزوله-سوزوله گئديبلر. 

     ظنيميزجه، بو گون ياراديجي موحيطه داخيل اولان گنج قلم صاحیبي نين ا.زردابيني، ن.وزيرووو، م.جليلي، م.ع.صابيري، ا.حاقوئردي يئوي، او.حاجيبيووو، م.س.اوردوباديني، ا.نظميني اوخومادان، اؤيرنمه دن يازماغي بلکه ده يول وئريلمزدير. چونکي، ياراديجيليقلاريندان خبرلري اولمايان يوخاريدا آدلاريني چکديگيميز اينسانلار بوتون ياراديجيليقلاري بويو سؤزدن خالقين آغري-آجيلاريني، وطنين منافعييني، ميللي و بشري ايدئيالاري ايفاده ائتمک اوچون ايستيفاده ائديبلر. بو گون بيز ميللي مطبوعاتيميزين مرامنامه سيني ايفاده ائدن  " موللا نصرالدین"  کيمي ايجتيماعي-ادبي سالنامه دن داها چوخ بهره لنمه لي یيک. اونون بوتون زامانلار اوچون آکتوال اولان مؤوضو، ايدئيا و عنعنه لريندن  هميشه فايدالانمالي ييق. چونکي  " موللا نصرالدین"  ادبي آبيده ميز، ميللي-معنوي ثروتيدير. ائلجه ده آذربايجان مطبوعاتي تاريخي نين موباريز، شرفلي بير صحيفه سيدير. 

کؤچورن: عباس ائلچین

يازان : عباس ائلچین جمعه ۱۳۹۱/۰۴/۰۹ |