آذربایجاندا تصویری صنعتین و معمارلیغین اینکیشافی

 قايالار اوزرينده يارانان ايلک «تابلولار»

  آذربايجان اراضيسينده ان قديم ماددي مدنيت نومونه لري ائ.اَ.8-جي مين ايلیگه تصادوف ائدير. قديم مئقاليتيک آبيده لر ، ماغارالار، مودافيعه  تيکيليلري، کورقانلار، مئتال آلتلر، دولگرلیک، زرگرليک صنعتي آذربايجان ياشاييش مسکني اوچون خاراکتئريک اولموشدور. مونومئنتال قايا رسملرينده خالقين مدنيتي و ائستئتيک تصوورلري اؤز ايفاده سيني تاپميشدير.  

     تصويري صنعتين ان قديم نومونه لري آراسيندا ائ.اَ.8-5 عصرلردن قالميش قوبوستان قايا تصويرلري، کلبَجر رايونونون زالخا گؤلو اطرافيندا آيي چينقيلي و پري چينقيل داغلارينداکي تونج دؤورونون باشلانغيجينا (ائ.اَ. 3-جو مين ايلليک) عاييد رسملر، اوردوباد شهريندن شيمالدا گمي قايا داغلارينداکي قايا اوستو تصويرلر موستثنا اهميته ماليکدير. قوبوستانين  " بؤيوک داش " ،  " کيچيک داش " ،  " جينگيرداغ " ،  " شونقارداغ "  و ديگر قايالاريندا حک اولونموش رسملرده، اورادا ياشاميش قديم اينسانلارين حيات طرزي، معیشتي، امگي ايله علاقه دار تصويرلر خوصوصي ماراق دوغورور. بورادا اووچولوق، مالدارليق، اکينچيليک و معیشتين ديگر ساحه لري ايله باغلي موختليف سوژئتلر، صحنه لر، اينسان و حئيوان تصويرلري ديناميک طرزده حک اولونموشدور. قوبوستان قايا رسملري - پيکتوقراملار ايبتيداي ايجتماعی قورولوشوندان فئوداليزم مرحله سينه کيمي چوخ عصرليک، اوزون تاريخي دؤورو احاطه ائدير.

     تصويري صنعتين قديم نومونه لري آراسيندا دولگرلیک، داش و مئتال معمولاتلاريني بزه ين دئکوراتيو ناخيشلار، رسملر، قابارتمالار (رئليئف تصويرلر)، هئيکللر موهوم يئر توتور. بونلاردان کوره فورمالي قاب (ناخچيوانین شاهتاختي کندي)، ايکي باشلي مارال فيقورو (خوجاوند رايونونون دولانلار کندي)، اوزرينده 5 فانتاستيک حئیوان تصويري جيزيلميش تونج قاب (گده بي)، آيپارا شکلينده قيزيل ياخاليق (زيويي)، قيزيل جام (اورميه گؤلو ياخينليغينداکي حسنلو تپه سي)، ميل، قاراباغ دوزلريندن تاپيلميش کئراميک قابلار اؤز ظريفليگي، بديعي کاميلليگي ايله فرقله نير (ائ.اَ.7-8 عصرلر). مينگه چئويردن، شاماخيدان تاپيلميش موختليف تيپلي و فورمالي بديعي شوشه معمولاتي نومونه لري - دئکوراتيو قابلار، پيياله لر، قادين بزکلري آذربايجاندا شوشه ايستحصالي نين دا مؤوجود اولدوغونو گؤسترير.  

  حکاکليق و هئيکلتراشليق نومونه لري آلبانييا (قافقاز) دؤورو صنعتينده گئنيش ياييلميشدير. مينگه چئوير معبدي نين (5-6 عصرلر) داش کاپيتئلي نين سطحينده موقدس ديريليک آغاجي نين سول و ساغيندا اوز-اوزه دايانميش ايکي توووز قوشونون قابارتما تصويري آلبانييا (قافقاز) دؤورو هئيکلتراشليغي نين ان کاميل نومونه لريندندير.  

  بديعي مئتال معمولاتلاري نين (تورئوتيکا) ترتيبينده ده پلاستيک فورمالارا تئز-تئز تصادوف اولونور. مينگه چئوير، تورپاق قالا و س. يئرلردن تاپيلميش گوموش جاملارين، تونجدان حاضيرلانميش سو قابلاري نين اوزرينده مارال، شير، توووز قوشو، بوتا تصويرلري وئريلميشدير. بو دؤورون دايره وي و قابارتما هئيکلتراشليق نومونه لريندن (تونجدان و داشدان) اينسان و حئیوان تصويرلري، معیشت، اوو و ديني آيينلرله باغلي صحنه لر اوستون يئر توتور.  

  معمارليق نومونه لري نين مئيدانا گلمه سي 

  يئددينجی عصردن باشلاياراق ايسلام ديني نين ياييلماسي ايله باغلي آذربايجانين قديم تاريخي شهرلرينده - قَبله، ناخچيوان، شاماخي، باکي، برده، گنجه، بئيلقان، تبريز، ماراغا و اردبيلده معمارليق کومپلئکسلري، ساراي، قصر، مسجيد و توربه لر اينشا ائديليردي. همين بينالارين دئکوراتيو ترتيباتيندا کالليقرافييا - کيتابه، اورنامئنت، کاشي و قابارتما ائلئمئنتلريندن گئنيش ايستيفاده اولونموشدور. شيروان-آبشئرون معمارليق مکتبينه منسوب اولان بينالاردا داش اوزرينده اويما صنعتي نومونه لري، هندَسي و نباتي ناخيشلار، ناخچيوان معمارليق مکتبيني تمثيل ائدن بينالارين دئکوراتيو بزکلرينده ايسه شيرلي کرپيجدن و کاشي بزکلريندن عيبارت اورنامئنت موتيولري باشليجا يئر توتور.  

  هئيکلتراشليق صنعتي نين ان مشهور نومونه لري آراسيندا اون اوچونجو عصرده باکي ليمانيندا تيکيلميش شيروانشاهلارين  " باييل قصري " ، ياخود  " صباييل "  آدلانان معمارليق آبيده سي اوزرينده کي  يازي و قابارتما تصويرلري بينانين دئکوراتيو ترتيبينده حلل ائديجي رول اويناميشدير.  " باييل داشلاريندا "  يازيلارلا بيرليکده اينسان و حئیوان (پلنگ، دوه، آت، اؤکوز، قوش) تصويرلري درين اويما اوسلوبوندا ايشلنميشدير. فريز خاراکتئري داشييان  " باييل داشلاري "  واختيله قورودا يئرلشن مؤحتشم معمارليق آبيده سي نين دئکوراتيو ائلئمئنتيني تشکيل ائتميشدير.  

  اورتا عصرلرده آذربايجان تصويري صنعتي دئکوراتيو تطبیقي صنعتله وحدت تشکيل ائتميش، گنجه، بئيلقان و ديگر شهرلردن تاپيلميش کئراميکا نومونه لري اوزرينده نباتي و هندسي اورنامئنتلرله ياناشي، ايتي جايناقلي قوشو، ياخود وحشي حئیواني اوخلا ووران جنگاور تصوير ائديلميشدير. بو دؤور آذربايجان اينتيباه مدنيتي نيظامي گنجوي نين ياراديجيليغي ايله سيخ باغلي اولموش، او، پوئمالاريندا معمار، هئيکلتراش، نقاش و رسام اوبرازلاري ياراتميشدير (فرهاد، شاپور، سيمنار).

  يئددينجی عصرين سونوندا آذربايجانين جنوب حيصه سي عرب خیلافتی نين ترکيبينه داخيل اولموشدور، شيمال حيصه سي ايسه اونون ايطاعتينده ايدي. اؤلکه ده يئني دين ياييلميشدير - ايسلام. اهالي نين چوخ حيصه سي بو ديني قبول ائتميش، آز حيصه سي خريستيان دينيني ساخلاميشدير. يارانميش وضعيتدن يارارلاناراق، ائرمني کاتاليکوسو ايليا خليفه عبدالملیکه خبر وئرير کي، گويا آذربايجانين خريستيان-آلبانلاري اونا قارشي قيياما حاضيرلاشيرلار و 705-جي ايلده خليف آلبان آپوستول آوتوکئفال کيلسه سي نين ائرمني قريقوريان کيلسه سي نين تابئعچيليگينه کئچمه سي حاقيندا امر وئرير.  

  خوصوصيله، ائرمنيلره عاييد ائديلن قاراباغ ساکينلري حاقيندا و.ل.وئليچکو يازيردي:  " ...سهو اولاراق (کئچميشه نيسبتن) ائرمني آدلانديريلان قاراباغ (البانييا) ساکينلري ائرمني-قريقوريان دينينه سيتاييش ائتسه لر بئله، اصيللري داغلي و تورک طايفالاريندان اولموشدور و يالنيز 3-4 عصر بوندان اول ائرمنيلشميشديلر " . 

  يئري گلميشکن، اون دوققوزنجو عصرده ايران و تورکييه دن کؤچموش ائرمنيلرين قاراباغدا مسکونلاشماسي نين سببلريندن بيري قاراباغ اهاليسي نين بير قيسمي نين خريستيان-آلبان اولماسي ايدي. 

  آذربايجاندا ايسلامين قبولو ايله يئني دؤور باشلاندي، اؤلکه ده، او جومله دن قاراباغدا، بوتون خريستيان ديني مراسيملرينه سون قويولدو. يئني و موترققي ايسلام بوتون يئرلي دين و اينانجلاردان اوستون اولدو. بو ايکي فاکتورلا علاقه داردير: بيرينجيسي، ايسلام درين معنوياتا ماليک ايدي؛ ايکينجيسي، قاراباغ بين الخالق کاروان تيجارت يوللاري نين موهوم مرکزلريندن بيري ايدي. خیلافتین شيمالدا مرکزي قاراباغ ايدي (برده شهري).

  معمارليقدا ايسلام عنعنه لري نين تشککولو 

  سککيزینجی عصردن باشلاياراق بورادا خريستيان معمارليغي نين اينکيشافي دايانميش و تيکيليلرين اينشاسي يئني موسلمان شهرسالما اوسلوبونا اويغون داوام ائتديريليردي. ايسلام طلبلرينه اويغون يئني نؤو تيکيليلرين عمله گلمه سي اوللر فورمالاشميش معمارليق عنعنه لري نين اينکيشافينا هئچ بير مانعه تؤرتمه ميشدير. تدقيقاتلار گؤسترير کي، آذربايجان شهرلرينده مسجيدلرله ياناشي آلبان خريستيان معبدلري ده قورونوب ساخلانميشدير. بو حاقدا اورتا عصرلر عرب و فارس منبعلرينده کيفايت قدر معلوماتلار واردير. بو ايسلام ديني نين مونوتئيست دينلره رغبتي حسابينا مومکون ايدي و اونا گؤره ده، بو دينلره عاييد اولان آبيده لره ديميرديلر.  

  ايکينجيسي، بو آبيده لر دؤردونجو عصرده خريستيانليغي و يئددينجی عصرين اورتالاريندان ايسلامي قبول ائتميش يئرلي خالقلارين ماددي و معنوي ايرسي ايدي. بونون باريز نومونه سي قاراباغدا قورونموش آلبان خريستيان معبدلريدير. خیلافتین هم ياخين شرقده، هم ده آذربايجاندا، او جومله دن قاراباغدا، مؤحکملنمه سي حسابينا يئني اوسلوبدا شهرلر و مسجيدلر کومپلئکسي اينشا اولونوردو. 

  قاراباغدا مدنيتين اينکيشافيني ايزله یرک، آشکار ائديريک کي، آرخئولوژي قازينتيلارين نتيجه لري موختليف تيکيليلرين يوکسک بديعي ترتيباتيني تصديقله يير. مثلا، کاپيتئللرين کونجلرينده قويون باشلاري نين تصويري، لاچيندا، قوبادليدا، خانکندينده، شوشادا، آغدامدا، برده ده تاپيلميش کولوننالارين اساسلاري نين بديعي ترتيباتي. بونلارين آنالوقلارينا آذربايجانين (قبله، مينگه چئوير، تزه کند، شاماخي) ديگر آبيده لرينده ده راست گلمک اولار. 

  قاراباغداکي آلبان خريستيان عنعنه سي نين آبيده لري و اونو عوضله ين موسلمان نؤولو تيکيليلر او دؤورون اينشاات مدنيتي، آرخيتئکتورا فورمالاري و اينجه صنعتي آراسينداکي علاقه لري، همچنین اونلارين اينکيشاف آرديجيلليغيني ايزله مک ايمکانيني وئرير. تدقيقات گؤسترير کي، موسلمان دؤورونون ايدئولوژي عنعنه لريني ساخلاميش و آوتوختونلارين عنعنه لريني و ميللي خوصوصيتلريني عکس ائتديرن اينجه صنعتين و آرخيتئکتورانين قاريشماسي پروسئسي گئديردي. 

  بو دؤورده قورولوشجا ساده، لاکين هندسي و بيتکي ناخيشلارلا بديعي بزه ديلميش بينالار اينشا اولونموشدور. بئله ليکله، اورتا عصرلرده موعين اينکيشاف يولونو کئچميش ايسلام مدنيتي نين خوصوصيتلري شهر اهاليسي نين معیشتينده و شهرسالما مدنيتينده اؤز عکسيني تاپميشدير. 

  قاراباغين شهرلري - آغدره، کلبجر، خوجاوند، شوشا، خانکندي، ترتر، فوضولي، جبراييل، آغجابديع، لاچين، قوبادلي، زنگيلان - موسلمان دؤورونده مئيدانا گلميشديلر. بو شهرلرين قورولوشوندا ميللي-معنوي و ايدئولوژي تفککور طرزي اينشا مدنيتينده اؤز بديعي عکسيني تاپميشدير.  

  يئني ميللي-ايدئولوژي خوصوصيتلر ائولرين و اينضيباطي بينالارين اينتئريئرينده اؤزونو گؤستريرلر. بو بوتون آذربايجاندا، همچنین قاراباغدا، اورتا عصرلرده اينشا اولونموش معمارليق شئدئورلري ايله تصديق اولونور. عرب منبعلري برده شهرينده قيرميزي کرپيجدن تيکيلميش گؤزل ائولرين و اوستو اؤرتولو بازارلارين مؤوجودلوغونو قئيد ائديرلر. علاوه  ائتمک لازيمدير کي، بو کيمي تيکيليلره بوتون موسلمان شرقينده راست گلمک اولار. 

  اون بير-اون ايکينجی عصرلرده شيروان-آبشئرون و ناخچيوان-ماراغا مکتبلري نين معمارليق ايستيقامتلري نين گئنيش ياييلماسي زاماني قاراباغ معمارليق مکتبي ده فعاليت گؤستريردي. و بو اورتا عصر آذربايجان معمارليغي نين اينکيشافيني موعينلشديردي. بو دؤرده معمارليق و شهرسالما، تدبيقي-دئکوراتيو اينجه صنعت اينکيشاف ائتمه يه باشلاديلار، ائپيقرافيکا آبيده لري نين سايي آرتدي. قاراباغ زوناسيندا چوخو موسلمان دؤورونه عاييد اولان 2000-دن آرتيق موختليف تاريخي و مدني آبيده لر قئيده آلينميشدير.  

  بونلارين آراسيندا ياشاييش ائولري، ايجتيماعي بينالار، همچنین ديني تيکيليلر، زيارت يئرلري واردير. فوضولي زوناسيندا - شئيخ ياقوبون توربه سي (12.عصر)، قوچ احمد کندينده جومه مسجيدي، احمداللار کندينده حاجي علسگر مسجيدي، مير علي مسجيدي (14.عصر) و اون دؤردونجو عصره عاييد اولان معبدلر، شئيخ ايبراهيمين (17.عصر)، احمد سولطان جلالين (19. عصر.) توربه سي، هوراديزده - جومه مسجيدي، داغليق قاراباغدا - عسکرن قالاسي، خانکندي توربه سي، جبراييل رايونوندا -  " قيز قالاسي " ، آغدام زوناسيندا - 12 بوجاقلي معبد خاچين-تورباتلي کندي ياخينليغيندا - شاهبولاق قالاسي، شاهبولاق مسجيدي، آغدامين جومه مسجيدي، پناه-علي خانين و اونون نسلي نين توربه سي، آبدال-گولابلي کندينده اولان حامام (20.عصر)، برده رايونوندا - اهسَدَم بابا توربه سي (14. عصر)، ايمامزاده مسجيدي (19. عصر)، بهمن ميرزه توربه سي؛ شوشادا -8 بوجاقلي توربه، پناه اباد قالاسي (شوشا)، ناتوانين ائوي، مامايي مسجيدي، مشدي شوکور ميرسيياب کاروانساراي مسجيدي، جولفالار مسجيدي، حاجي يوسيفلي، ساعاتلي، يوخاري گؤوهرآغا، آشاغي گؤوهرآغا (19. عصر)، خان ائوي، گيمنازييانين بيناسي؛ لاچين زوناسيندا - قاراساققال تيکيليسي، سولطان بابا، شئيخ احمد، ساري آشيق (15. عصر)، جيملي و قوشچو کندلرينده - اوشاق قالاسي، بؤيوک بولاق (15 .عصر)؛ آغجابه ديده - بايات قالاسي (18.عصر)، خمسه سولطان سارايي - قييمتلي تاريخي و مدني آبيده لردير. 

  بو آبيده لرين اکثريتي مئموريال تيکيليلرين اساس نؤوونو تشکيل ائديرلر. قاراباغين چوخ حيصه سي نين ائرمني ايشغالي آلتيندا اولدوغو شراييطده بو آبيده لرين چوخو محو اولوب. 

   " آزادليق " اين آراشديرماچي ژورناليستلر قروپو

کؤچورن: عباس ائلچین

 

يازان : عباس ائلچین شنبه ۱۳۹۱/۱۲/۰۵ |