حافیظ شيرازي ياراديجيليغيندا تورک اوْبرازي
پاشا علي‌ اوغلو
ايبراهيم قولييئو

    اعجازکار قلميندن چيخميش ليريک شئعیرلري ايله فارس ديللي پوئتيک فيکرين زيروه‌سينده دايانان و تخمينن يئددي عصر ياخين شرق ادبییاتي‌نین ايدئيا - بديعي ايستيقامتيني موعين‌لشديرن حافیظ شيرازي‌نین ياراديجيليغيندا تئز-تئز راست گلينن سؤزلردن بيري ده "تورک" و اونون "تورکانِ-شيراز" ،"تورکِ-سمرقندي" ،"شاهِ-تورکان" ،"تورکِ-عاشق کُش" ،"بچّه‌یِ-تورکان" کيمي تعييني ترکيبلريدير.
 شاعيرين ياراديجيليغيندان قيزيل بير خط کيمي کئچن بو ايفاده اطرافيندا ادبییات تدقيقاتچيلاري، کلاسيک پوئزيياني و اورتا چاغ طريقتلريني آراشديرانلار آراسيندا دايم جيدّي موباحيثه‌لر گئتميش و بو گون ده همين موباحيثه لر داوام ائتمکده‌دير. بعضيلري حافیظين بو سؤزو تورک ائتنيک-ميلّي منسوبيتي‌نین آدي کيمي، ديگرلري "جسور" ،"قودرتلي" و س. آنلاميندا ايشلَنن ديل واحيدي کيمي و اوچونجو قيسيم ايسه، صوفي تئرميني اولاراق "گؤزل" ،"ديلبر" ،"قلب اووسونچوسو" معناسيندا ايشلتديگني بيلديريرلر. مؤوضونون تحليلينه کئچمزدن اؤنجه سؤزون سئمانتيک-ائتيمولوژي تاريخينه قيسا بير نظر سالاق.
"تورک" آلتينجی يوزايلليگين اورتالاريندان اوّل سياسي، داها سونرا ائتنيک تئرمين کيمي تاريخ صحنه‌سينده گئنینه-بولونا ايشله‌ديلمه‌يه باشلايير. لاکين اونون ايلک دفعه نه زامان و هارادا ايشله‌ديلديگيني دقيق دئمک مومکون دئييل...
خوصوصن ده، قايناقلارين قيتليغي و اونلارين پراکنده‌ليگي، قاريشيق اولماسي بو مسله‌نی داها دا مورکّبلشديرميشدير. تورکلر اؤزلري اکثر حالدا يازيلي قايناقلار ساخلاماديقلاريندان، اونلارين کئچميشيني چوخ واخت قونشو خالقلارين و داها قديم دؤورلرده يازييا ماليک اولموش چين منبعلريندن الده ائديريک.بئله منبعلردن بيري اولان "شوُي-شوُ/ Şuy-şu"دا دئييلير: "تورکلرين (Tukue) اتگينده دوشرگه قوردوقلاري داغ دبيلقه شکلينده اولدوغو اوچون و همين خالقين ديلينده دبيلقه‌يه "توُکوُئ" دئييلديگينه گؤره اونلار اؤزلريني تو-کوُ-ائ آدلانديريبلار." احتيمال اولونور کي، تورکلر سؤزو محض بو "تو-کوُ-ائ"دن يارانميشدير. قئيد ائدک کي، مونقوللار دبيلقه‌يه "توُغوُلغا" دئييرديلر.
سونراکي دؤورلرده "تورک" سؤزونون معنالاري آرتميش و اونون سئمانتيک حودودلاري خئيلي گئنيشلنميشدير.
مثلن، اون دوققوزنجو عصرده آ. وامبئري تورک سؤزونون "توره‌مک" معناسيني اوزه چيخارميش و ضييا گؤک آلپ دا بونو "توره‌لي" ،يعني قانون و نيظام قورويوجوسو کيمي معنالانديرميشدير.آنجاق تورک سؤزونون "گوج" ،"قووّت" معناسي داشيديغيني و اونون ائتنوس معناسي بيلديرن "تورک" کلمه‌سي ايله عئيني کؤکه باغلي اولماسي فيکريني ايره‌لي سورن آ.و. لئجوق داها چوخ طرفدار توپلايا بيلدي. او، گؤي-تورک کيتابه‌لري‌نین تدقيقاتچيسي و. تومسئني ده اؤز تدقيقلرينه اينانديرا بيلدي.بو نتيجه‌ني گ. نئمئتين ده اؤز آراشديرمالاري ايله تصديق ائتدي. بوندان آز سونرا اوزه چيخميش فارس متنلري ايسه تورک کلمه‌سي‌نین آيريجا ايسيم کيمي ايشلَنن "آلتايلي" سؤزونه ‌سينونيم اولماسي فيکريني مئيدانا آتدي. ايران قايناقلاريندا "تورک" سؤزو هم ده "گؤزل اينسان" قارشيليغيندا ايشله‌نيردي. اون بيرینجی يوز ايلليکده ماحمود کاشغاري "تورک آدي‌نین تورکلره تانري طرفيندن وئريلديگيني" ايديعا ائتمکله اونون کوسموقونيک کئيفيتيني تصديقله‌مه‌يه چاليشميشدير. اونون فيکرينجه، تورک "گنجليک" ،"قووّت" ،"قودرت" و "يئتکينليک چاغي" دئمکدير. بوندان علاوه،تورک سؤزونون مخلوق، يارانميش معناسي‌نین اولدوغونو ايديعا ائدنلر ده واردير.
گؤروندوگو کيمي، تورک مفهومو سون درجه گئنيش و عئيني زاماندا چوخ شاخه‌ليدير. او، ائتنوسون آديني بيلديرمکله ياناشي، "گؤزل" ،"جسور" ،"قووّتلي" ،"گنجليک"و س. کيمي سئمانتيک معنالاري اؤزونده ائحتيوا ائتميشدير. بوندان علاوه،"تورک" هم ده اورتا چاغ پوئزيياسيندا ميستيک مضمونا ماليک اولموشدور، سئييد احمد بهشتی‌نین "شرحِ جنون" کيتابيندا يازديغي کيمي، او، "... عاشيقانه شئعیرلرده "معشوق" ،"ديلبر" ،"اورک و ديني غارت ائدن" معنالاريندا ايشلنميشدير: "بو رمز عاشيقلر طرفيندن هم ازل معشوق، موطلق حضرت (يعني آللاه)، هم ده اونون ناز‌‌نینلري - پئيغمبرلر، اوولييالار، اونلارين عاشيقلري معنالاريندا ايستيفاده ائديلميشدير".
اونو دا قئيد ائدک کي، اوّلکي لوغتلرين اکثريتينده چوخ‌معناليليق و اومونيمليک خوصوصیيتينه ماليک بئله ديل واحيدلري‌نین قارشيسيندا اونلارين مجازي و ميستيک معنالاري قئيد ائديلير، اوخوجويا اطرافلي معلومات وئريليردي. لاکين تأسوف کي، ايجتيماعي-فلسفي و ديني-ائتيک مسله‌لري کلاسيک ادبيیات اساسيندا آراشديران تدقيقاتچيلارين بؤيوک حيصه‌سي‌نین سؤزون بديعي-ميستيک طرفينه آلوده اولمالاري سونراکي دؤورلرده سؤزون حقيقي معناسيني کؤلگه‌ده قويموش و بو دا بير چوخ ترجومه‌لرده جيدّي خطالارا گتيريب چيخارميشدير. مثلن، نيظامي گنجوي‌نین "خوسروْو و شيرين" اثري‌نین 1947-جي ايل نشرينده محمد پئيغمبرين (ص) وصفي (نامه نبشتنِ پیغمبر به خسرو -پئيغمبرين خوسروْوا مکتوب يازماسي) آشاغيداکي کيمي وئريلميشدير: (مسله اوخوجويا تام آيدين اولسون دئيه اولجه همين حيصه‌نین فارسجاسيني، سونرا ر.ريضا‌نین ترجومه‌سينده آذربايجانجاسيني وئريريک).
زهی پیغمبری که کز بیم و امید
قلم راند بر افریدون و جمشید.
زهي گردن‌کشي کز بيم تاجش
کشد هر گردني طوقِ خراجش.
زهي تورکي که ميرِ هفت خيل است،
زِ ماهي تا به ماه او را طفيل است.

"جمشيد فيريدونا بير قلم چکن،
بؤيوک پئيغمبره يوزلرجه احسن.
احسن او قودرت، قورخوب تاجيندان،
اونا بويون اَيير هر زامان اينسان.
او يئددي طايفادا بو تورک اوُلودور،
آيدان باليغادک اونون قوُلودور".
گؤروندوگو کيمي، بورادا 7 طايفا ايچريسينده تورکلرين مقامينا، دؤولتچيليکده يئرينه، اونلارين خيدمتلرينه توخونولور. لاکين تأسوف کي، همين اثرين 1982-جي ايل نشرينده "تورک" کونتئکستده هئچ بير معنا داشيمايان "او يئددي طايفادا گؤزل، اوُلودور" شکلينه سالينميشدير. طبيعي کي، بونونلا اثرين منطيقين، ايدئيا-بديعي مضمونونا خلل دَيميشدير. چونکي اثرده کونکرئت تورکدن صؤحبت گئتديگي، اونون اوستون اولدوغو گؤستريلديگي حالدا، سؤزون موجرّد "گؤزل" ،"اوُلو" شکلينه سالينماسي آنلاشيلمازليق ياراتميشدير. گؤرونور، مؤليفلري "تورک" سؤزونون چوخ معناليليغي و مجازي خوصوصیيتلري چاشديرميشدير.
گؤرَک بس حافیظ ياراديجيليغيندا "تورک" سؤزو هانسي مفهومو و هانسي بديعي-ميستيک معناني داشيميشدير. بونون اوچون ايلک نؤوبه‌ده حافیظ ديلي‌نین پوئتيک خوصوصيتلري، اونون لئکسيکاسي‌نین اوسلوبي جهتلري ديقّتله آراشديريلماليدير. تا‌نینميش شرقشوناس عاليم م.محمدي "حافیظ: سِحرکار شاعير" آدلي مقاله‌سينده بو مسله‌يه نيسبتن گئنيش توخونور: "حافیظ ديلي‌نین بو خوصوصيتي (لئکسيک-اوسلوبي) اوزه‌رينده چوخ‌سايلي آراشديرمالار آپاريلميشدير. لاکين فيکريمجه، بو مسله‌يه ان دوزگون باخيش فرانسيز شرقشوناسي لازارا مخصوصدور. او، کلاسيک فارس ديللي پوئزييا‌نین ديليني اوچ سويييه‌يه آييرير. بيرينجي سويييه‌ده هر شئي اؤز حقيقي معناسيندا ايشله‌نير. ايکينجي سويييه ميستيک پوئزييا‌نین شرطي ديليدير کي، بورادا رمزلر اوستونلوک تشکيل ائدير.
اوچونجو سويييه ايسه بو ايکي سويييه‌‌نین قاريشاراق حقيقي و مجازي معنا حودودلاري‌نین ايتديگي بير ديلدير کي، بورادا رئزونانس دوغوران سؤزلر آپاريجي رول اوينايير. حافیظين ديلي محض اوچونجو سويييه‌لي ديله عاييددير".
اصلينده، مسله‌نین مورکّبليگي ده ائله بورادان قايناقلانير، بئله کي، حافیظ لئکسيکاسي‌نین حقيقي و مجازي معناسي آراسينداکي اينجه سرحدّي موعينلشديرمک سون درجه چتين اولدوغوندان، شاعيرين شئعیرلري عصرلرله موباحيثه پرئدمئتي اولموشدور. بئله بير سيتواسيياني حافیظين ياراديجيليغيندا تئز-تئز ايشلَنن تورک سؤزونون اطرافيندا دا گؤرمک اولور.بيزجه، معنا چاشقينليغينا يول وئرمه‌مک اوچون اونون تورک سؤزو ايشلنميش شئعیرلري‌نین تحليلينده، ايکي اساس فاکتور - بيرينجيسي، شاعيرين ياراديجيليغي‌نین تحليلينده اونون ياشاديغي دؤورون گئرچکليکلري و ايکينجيسي، صوفيليگين اونون ادبي گؤروشلرينه تاثيري - نظره آلينماليدير.
بيرينجي حاللا باغلي دئمه‌لي‌یيک کي، حافیظ نه قدر کوسموقونيک ايلهام صاحيبي اولسا دا، اونون ياشاديغي دؤورده تورکلرين تاريخ صحنه‌سينده اؤنملي رول اويناماسي، شاعيرين مسکون اولدوغو شيرازين تورک جانيشينلري طرفيندن ايداره اولونماسي، تورک دؤولت باشچيلاري‌نین حياتا کئچيرديگي ايصلاحاتلار، دييشيکليکلر و س. اونون ياراديجيليغينا تاثيرسيز اؤتوشه بيلمزدي. همين دؤورده اينديکي ايرا‌نین و بوتؤولوکده ياخين شرقين تورکلر طرفيندن ايداره اولونماسي ادبییاتدا و صنعتده ده تورک تاثيري‌نین گوجلنمه‌سينه گتيريب چيخارميشدي. اورتا شرقي، قافقاز و مرکزي آسییاني ايشغال ائده‌رک هولاکولار، ياخود ائلخانيلر آدلي دؤولت قورموش مونقوللار چوخ عصيرليک يئرلي مدني موحيطه اويغونلاشاراق چوخ بؤيوک ايشلر گؤرسه‌لر ده (خوصوصن ده قازان خا‌نین (1295-1304) ايصلاحاتلاري شرقده چيچکلنمه‌يه سبب اولموشدو)، امیر تئيمورون ايشغالي عرفه سينده اونلار بؤهرانلي گونلر ياشاييرديلار.
بو دا چوخ کئچمه‌دن همين تورپاقلارا امیر تئیمورون صاحيبلنمه‌سي اوچون مونبيت شراييط ياراتدي.
بئله‌ليکله، اول مونقوللارين، سونرا امیر تئیمورون حاکيميتي آلتيندا ياشاماق بو اراضيلرده‌کي خالقلارين ايجتيماعي-سياسي، سوسيال - مدني حياتينا، علمي-فلسوي و ادبي گؤروشلرينه جيدي تاثير گؤستردي. بونونلا باغلي تا‌نینميش ايران عاليمي دوکتور ذبیح‌اله صفا "تاريخِ ادبیات در ايران" آدلي کيتابيندا يازير: "تورکلرين بو يئرلرده حاکيميیته گلمه‌لري موختليف نتيجه‌لره سبب اولموش ويرانليلارين سياسي-ايقتيصادي حياتيندا بؤيوک دَييشيکليکلره گتيريب چيخارميشدي: قديم عادت - عنعنه لرين اکثريتي دَييشيلميشدي". 
شاعيرين اثرلرينده‌کي"شاهِ-تورکان" ،"تورانشاه" ،"سلاطينِ-تورک" آدي آلتيندا تقديم ائديلن تورک حؤکمدارلاري‌نین اوبرازلاري دا بورادان، يعني رئال حياتدان، سياسي گئرچکليکدن، همين حؤکمدارلارلا باغلي خالق آراسيندا دولاشان افسانه و روايتلردن قايناقلانيردي. دوغرودور، حافیظ اؤز اثرلرينده دؤورون سياسي، ايقتيصادي منظره‌سيني تصوير ائتمک مقصدي گودموردو، بونونلا برابر تورک سولطانلاري‌نین و اونلارين جانيشينلري‌نین ايداره‌چيليک مئتودلاري، ايصلاحاتلاري، ادبییاتا، صنعته موناسيبتلري اونون دا حيات و ياراديجيليغيندان يان کئچمه‌ميش، حاکيمیيت باشيندا دايانانلارين جمعیيت حياتينا گتيرديکلري موثبت و منفي نسنه‌لر اونون دا دوشونجه‌لرينده موعين ايزلر بوراخميشدير. بئله‌ليکله، تاريخي فاکتلارين پوئتيک فاکتا چئوريلمه‌سي باش وئرميشدير. بورادا بير مقامي دا قئيد ائتمه‌لي‌یيک: بير چوخ آراشديرماچيلار، گويا، حافیظ ليريکاسيندا تورک حؤکمدارلارينا قارشي درين نيفرت، کين، غضب اولدوغونو بيلديريرلر، شاعيرين ياراديجيليغي ايله ديقتله تانيش اولدوقدا، عوموميیتله، اورادا نيفرتين اولماديغي، عکسينه هومانيست و اينسانپرور دويغولارين آپاريجي خط تشکيل ائتديگيني گؤروروک.
نه حافظ مي‌کند  تنها دعای خواجه تورانشاه
ز مدح آصفی خواهد جهان عیدی و نوروزی.
(خواجه تورانشاها تکجه حافیظ دوعا ائتمير، آصفي‌نین مدحيندن دونيا بايرام ليباسي گئيينه‌جک).
بورادا صؤحبت شاه شجاعدان و اونون مشهور وزيري خواجه جلال الدين تورانشاهدان گئدير.
باشقا بير شئعیرده ايسه شاعير "قسم  به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع" دئيه‌رک آند ايچير:
تو آفتاب ملکی و هر جا که می‌روی
دولت تو را چو سایه دوان است.
قصيده، يزد و کرماندا حؤکمرانليق ائدن موباريزالدين محمد ابن موظفرين اوغلو، آتاسيني قتله يئتيريب اونون يئرينه تاخت-تاجا کئچن شاه شجاع‌يا (1357-1384) حصر اولونموشدور. حافیظه قارشي چوخ مرحمتلي اولان شاه شجاع اؤزو ده شاعير ايدي.
حافیظ اگر کيمه‌سه اعتيراض ائديرسه، ناراضي‌ليغيني بيلديريرسه ده، بونو عوصيانکار فورمادا دئييل، اينجه شکيلده، ائيهاملا ائتمه‌يه چاليشير. شاعيرده اينکارچيليق وارسا دا، بو، عوصيانکارليق حدّينه قالخمير. او، تورک حؤکمدارلاريني چوخ واخت سخاوتلي، مرحمتلي، عدالتلي اينسانلار کيمي تقديم ائدير. باخماياراق کي، ايران عاليمي دوکتور ذبیح‌اله صفا همين دؤورو و تورکلرين حاکيميتيني تام فرقلي پريزمادان تقديم ائتمه‌يه چاليشير: "تورک قولاملاري‌نین و قبيله‌لري‌نین ايرانليلارا ائتديکلري ظولم و دوشمنچيليگه گؤره "تورک" سؤزو جؤور، جفا، ظولم، غارت معناسي کسب ائتمه‌يه باشلاميشدي. بو يوللا فارس ديلينده قتل، غارت، ويرانليق معناسينا ياخين بير معنا بيلديرن "تورکتاز" کيمي ترکيب يارانميشدي. "يایِ-نکره" مصدريني قبول ائتميش "تورکي" سؤزو بو دؤورده سايسيز-حئسابسيز ظولم و ضلالت، اوندان تؤرنميش "تورکي گئتمک" ظاليمليق و دوشمنچيليک، "تورکلوک ائتمک" ظولم ائتمک و همچنین آخماقليق معناسيندا ايشله‌نيردي".

مؤليف فيکريني ايثباتلاماق اوچون سنايی‌دن "مي‌نبينيد آن سفيهائي کي، تورکي کرده‌اند، همچون چشم  تنگ تورکان گورِ ايشان تنگ و تار…" ياخود نيظامی گنجوي‌نین "تورکي صفت وفايِ ما نيست، تورکانه سخن سزايِ ما نيست" بئيتلريني کونتئکستدن چيخاريب فرقلي شکيلده شرح ائتميشدير. يئري گلميشکن، حافیظ ياراديجيليغي ايله باغلي دا بو جور ايضاحلارا راست گليريک. مثلن، گويا، امير تئيمور خارزمليلره ظولم ائتديگينه گؤره حافیظ اول اونو جيدي تنقيد ائدن آشاغيداکي بئيتي قلمه آلميشدير:
به خوبان دل نده،حافظ، ببين آن بي وفايی ها  
که با خوارزميان کردند تورکانِ سمرقندي.
(حافیظ، گؤزللره کؤنول وئرمه، گؤر او سمرقند تورکلري خارزمليلره قارشي هانسي بيوفاليقلاري ائتديلر).
آنجاق سونرادان اونون سوواريلري فارس تورپاقلاريني ايشغال ائتديگيندن شاعير بئيتي دييشه‌رک اونو باشقا شکله سالميشدير:
به شعرِ حافظ شيراز مي رقصند و مي نازند،
سياه چشمانِ کشميري و تورکانِ سمرقندي،
(کشميرين قاراگؤزلولري و سمرقندين تورک گؤزللري حافیظ شيرازي‌نین شئعیري ايله رقص ائدير و نازلانيرلار).
شاعيرين ياراديجيليغي ايله باغلي بئله ايديعالار کيفايت قدردير، آما اونلارين اکثريتي‌نین کؤکو و اساسي يوخدور.
البتّه، حافیظ تورک حؤکمدارلاريني ايدئاللاشديرمير، اونلاري شرقده عنعنه حاليني آلميش و حتّا بعضن اييرنج سويييه‌يه چاتان شکيلده مدح ائله‌مير، تورک سولطانلاري، جانيشينلري، وزيرلري اونون ديوا‌نیندا بير-ايکي بئيتده گؤرونوب درحال يوخا دا چيخيرلار.
سوختم در چاهِ صبر از بحرِ آن شمع چو گل
شاهِ تورکان فارغ است از حالِ ما، کو  رستمي.
(صبر قويوسوندا او شعمين تاثيريندن يانديم، تورکلرين شاهي بيزيم حاليميزدان خبرسيزدير، روستم هاني؟).
تدقيقاتچيلار بو بئيتي فيردووسي‌نین "شاهنامه"سينده‌کي بيژن و منيژه داستاني ايله علاقه لنديريرلر. همين سوژئته گؤره، افراسيياب بيژه‌ني قويويا سالديرير، روستم ايسه اونو خيلاص ائدير. بو غزلده حافیظين زاما‌نینداکي اؤزباشيناليغا، فسادا، يالانا، ريياکارليغا سطيرآلتي بير اعتيراضي دا وار، حؤکمدارين اؤلکه‌‌نین وضعيیتيندن بيخبر اولماسي، باش وئرنلرله ماراقلانماماسي، رعیيتين اينجيديلمه‌سينه گؤز يومماسي شاعيري هيجانلانديرير.
بيز يوخاريدا قئيد ائتديک کي، حافیظين اکثر غزللري‌نین ايکينجي بير قاتي، سؤزلرين حقيقي معناسيني سويونوب عيرفاني ماهيته دولدوغو، ايلاهي اعجازا يوکسلديگي بير مقامي واردير. اورادا رمزلر اينسانلا تانري آراسيندا ديالوقون، اونسیيتين اساس واسيطه‌سي کيمي چيخيش ائدير، معنوي کؤرپو ياراتماق اوچون اؤن پلانا کئچير.
شاهِ تورکان چو پسنديد و به چاهم انداخت،
دستگير ار نشود لطفِ تهمتن چه کنم؟
ايره‌ليده قئيد ائتديگيميز کيمي، سئييد احمد شيرازي بهشتی "شرح جنون" آدلي اثرينده شاعيرين ميستيک دونياسي و بو دونيايا عاييد رمزلر و سيمووللار اوزرينده گئنيش دايانميش و او، عاشيقانه شئعیرلرده تورک سؤزونون معشوق معناسيندا ايشلنديگيني، معشوقون ايسه شاهِ-تورکان اولدوغونو بيلديرميشدير: "شاهي-تورکان کيمي بيه‌نيب، تکليف ائتدي کي، عاشيقلري قويويا و زيندانا آتسينلار، عئيني زاماندا او رسول، او ولي، او شجاع و "بچّه‌ی-تورکي" بيچاره عاشيقلري ساغ-سالامات قويودان چيخارماق اوچون اونلارا کؤمک اليني اوزاتدي".
باشقا بير بئيتده ده بيز هم ظاهيري، هم باطيني سويييه‌لرين بير - بيري ايله سينتئزيني، معنا و ماهيت باخيميندان آيريلماز اولدوغونو گؤروروک.
شاهِ تورکان سخنِ مدعیان می‌شنود
شرمی از مظلمه خون سیاوشش باد.
اولجه غز‌لين ظاهيري معناسيني آيدينلاشديراق: شاعير "شاهِ-تورکان" دئينده ائلخاني سولطانلاريندان اولان سولطان منصورو نظرده توتور. او، خواجه حافیظين صميمي دوستلاريندان بيري اولان اسد آدلي اوغلونو وزيرلرين و ساراي آداملاري‌نین تحريکي ايله قتله يئتيرميشدير. بئله‌ليکله، شاعير هولاکو سولاله‌سيندن اولان منصورو - يعني "شاهِ-تورکاني" دوشمن و پاخيللارين سؤزونه قولاق آساراق سيياووشو- يعني اسد آدلي دوغما اوغلونو اؤلدورمکده ايتتيهام ائدير و اونو ناحاقّ قان تؤکدوگونه گؤره خجالت چکمه‌يه چاغيرير. بس گؤرک بئيتده‌کي سؤزلرين صوفي تئرمينولوگيياسيندا معناسي نئجه‌دير: شاهِ-تورکان = اهلي - عيرفان، مودعييان= نفساني ديلکلر، سيياووش=عقل. دئمه‌لي، عيرفان اهلي نفساني ديلکلره آلدانديغي اوچون بؤيوک گوناهلارا ايمضا آتميشدير. عوموميتله، حافیظله تورک حؤکمدارلاري آراسينداکي موناسيبتلر و بو مؤوضودا يازيلان شئعیرلرين داخيلي قاتلاري باره‌ده ايسته‌نيلن قدر دانيشماق اولار، آما بيز يازيميزين لاپ باشلانغيجيندا حافیظين ليريک بير شاعير، غزل اوستادي اولدوغونو وورغولاميشديق و اونو دا دئميشديک کي، "تورک" اونون شئعیرلرينده اکثر حالدا گؤزل، جان آلان ديلبر معناسيندا ايشله‌نير: يعني حقيقي معنادا گؤزل اوز، مجازي معنادا سئيرت گؤزلليگي. بيرينجي سويييه‌ده همين تورک کونکرئت ائپيتئتله - شيراز، سمرقند، خارزم، خوتن و س. ايشله‌نير. "...بو تورکانلار گؤزل اوزلولرين کينايه‌سيدير، اونلار عيشوه و غمزه‌لري ايله اورک و ديني غارت ائديرلر. حافیظ اؤز زاما‌نیندا ان مشهور تالانچي و غارتچي اولان تورک کيشيسينه- امیر تئيموره قارشي بو آي اوزلولرين عيشوه و نازيني قويوردو". بونو حافیظ شيرازي ليريکاسي‌نین پرستيشکاري اولان سئييد مجيدي يازير. او، فيکري‌نین داواميندا علاوه ائدير:"هم ده حافیظ بونونلا ياشاديغي زاما‌نین، دؤورون بوتون داخيلي ضيديیتلريني اورتايا قويا بيلميشدير. امیر تئیمورون ايستيلا ائله‌ديگي تورپاقلاري حافیظ "آزاد ائدير" ،زاما‌نین ان بؤيوک ايستيلاچيسي ايله تورک گؤزلي‌نین عشقينه دؤيوشوردو".
اگر آن تورکِ شيرازي به دست آرد دلِ ما را
به خالِ هندویش بخشم سمرقند و بخارا را.
(گر او شيرازلي تورک گؤز‌لي منيم اورگيمي اله آلسا، اونون هيندو خالينا سمرقندله بوخاراني باغيشلارام).
بيرينجيسي، بو شئعیرين گئرچک معناسيني ايضاح ائتمک اوچون همين "تورکِ-شيرازي" ترکيبيني و اوبيئکتين کيمليگيني ديقتله آراشديرمالي‌ييق: ديليميزه اونو شيراز گؤز‌لي، يوخسا شيراز تورکو کيمي ترجومه ائتمه‌لي‌یيک سوالينا جاواب وئرمه‌لي‌یيک. تورکلره کيمين نئجه موناسيبت بسله‌مه‌سيندن آسيلي اولماياراق قئيد ائتمه‌لي‌یيک کي، بورادا تورک سؤزونون ائتنيک قاتي اونون عيرفاني معناسيندان قاباغا کئچيب.بيرينجيسي، چونکي حافیظ تورک ايستيلاچيسيني رحمه گتيرمک اوچون اونون قارشيسينا يالنيز تورک قادینیني چيخارا بيلردي. ايکينجيسي، فارس شاعيرلري بو بئيتين بيرينجي ميصراعسيني دييشيب اونا نظيره‌لر يازاندا دا ايلک نؤوبه‌ده تورک سؤزونو ده دَييشيبلر، اگر او گؤزل معناسي بيلديريرسه، اوندا بونا احتيياج وارديمي؟
اگر آن دلبر قزوين به دست آرد دل ما را..
ياخود باشقا بير نظيره‌ده:
اگر آن دختر یزدی به دست آرد دل ما را..
داها بير شئعیرده:
اگر آن کرد ایلامی به دست آرد دل ما را..
بير سؤزله، ايراندا حافیظين بو غزلين يازيلميش اونلارلا نظيره‌‌نین هئچ بيرينده "تورکي" سؤزو ساخلانيلماييب، دئمه‌لي، بو سؤز داها اؤنجه ائتنيک منسوبيت بيلديرير. ايندي گؤرک، بو تورک گؤز‌لي‌نین بديعي اوبرازي نئجه وئريلير: او، رئال، حياتدان گلميش آبيرلي بير قاديندير، شاعيرين فيکرينجه امیر تئيمورون اوردوسونون قاباغيني کسمه‌يه قاديردير. اکثر تدقيقاتچيلار اونون شيراز اطرافيندا ياشايان بير قاشقايلي اولدوغونو بيلديريرلر. سامير نريماني بونونلا باغلي يازير: "بو تورکي- شيرازي همين او قاشقايليلارداندير کي، آنادان گلمه هيندو خالينا ماليک اولورلار، اونلار گؤزل، شيراز سروينازي کيمي اوجا قدد-قامته ماليکديرلر.
ديگر طرفدن، بو شيرازلي قيز تکجه ظاهيرن گؤزل دئييل، او داخيلن ده تميز، پاک و لياقتليدير، شاعير آنجاق اونو آرزولايير کي، بو گؤزل قلبينده اونا يئر وئرسين. حتّي امیر تئيمور اونو قيسقانير (بونو بئيتله باغلي سؤيلنن روايتلر ده تصديق ائدير).
بير سؤزله، شاعير بير بئيتله بوتؤو، هم ده رئال بير تورک گؤزلي‌نین عوضسيز اوبرازيني يارادا بيلميشدير. آما بو گؤزل تکجه رئال حياتي گؤزلليک جيزگيلرينه ماليک دئييل، اونون عيرفاني پارامئترلري ده واردير. بو "تورکِ-شيراز" بير معشوقدور، اونو عاشيقلر هم از‌لي، هم ده ازلي‌نین ناز‌‌نینلري اولان انبييالار، اؤولييالار حاقيندا ايشله‌ديرلر. ديگر طرفدن، خاجه شاعير همين معشوق اوچون سمرقندله بوخاراني وئرمه‌يه حاضيردير، حالبوکي اونون بو شهرلر اوزرينده هئچ بير مولکیيتي يوخدور، دئمه‌لي مقصد شيراز تورکونون اهمیيتيني نيشان وئرمکدير، اؤز معشوقونا سئوگيسيني بيلديرمکدير.
تورک تکجه گؤزللري ايله يوخ، هم ده جسارت و هونرليلري ايله سئچيلير:
فلک جنیبه کش شاه نصرةالدین
بیا ببین ملکش دست در رکاب زده.
(فلک نصرت‌الدین شاهين يئدک‌چکنيدير، گل گؤر اونون مولکو نئجه ريکابا ال آتيب).
بو غزلده خاقا‌نی‌نين "فلک جنیبه کشِ اوست" ميصراعسييلا باشلايان بئيتي‌نین تاثيري اؤزونو آچيق-آيدين حيس ائتديرير. علي آهنگر آدلي بيرتدقيقاتچي بو بئيتله باغلي يازير: "... اونون مدحي فلک کورسوسونو دئييل، قيزيل آرسلا‌نین ريکابيني خاطيرلادير".
ياخود،
يارب اين بچّه‌یِ تورکان چه دليرند به خون،
گه به تیرِ مژه هر لحظه شکاري گيرند.
شئعیرين عيرفاني معناسي بئله‌دير: بچّه‌یِ تورکان حضرتي حققين اوزو اولان همين انبييالار، اوولييالار و عاشيقلردير. اونلار دا اؤز عاشيقلريني معشوقِ-موطلقين کيرپيک اوخلاري ايله وورورلار، اوولاييرلار.
طبيعي کي، بير مقاله داخيلينده تورکون حافیظ طرفيندن جيزيلميش، چوخ قاتلي اوبرازيني تصوير و تحليل ائتمک مومکون دئييل: او، ظاهيرن قوصورسوز، ايشيقلي اولدوغو کيمي، منن ده اوجادير، عيرفان يولچوسودور، آسيمانا، تانريسينا دؤنمه‌يه جهد ائدير. اوندان "مؤولالارين نسيمي (عطري)" گلير.
خيز تا خاطر بدان  تورکِ سمرقندي دهيم
کز نسيمش بويِ جويِ مولیان آيد همي.
(بئيتده رود‌کي ‌نین "بوی جوی مولیان آید همی" مطلع‌لي غزلي‌نین ده تاثيري وار).
حافیظ ياراديجيليغيندا تئز-تئز گؤردوگوموز بو تورک اوبرازيني قارالاماق، اونون حقيقي معناسي‌نین اوزريندن خط چکه‌رک، يالنيز بير عيرفاني تئرمين کيمي گؤسترمک ايسته‌ينلر بوتون زامانلاردا اولوب. فقط حافیظ بوتون بؤيوک دوهالار کيمي اينسانپرورليگين، هومانيزمين، اينسانلار و خالقلار آراسيندا باريشين جارچيسي اولوب. حافیظ ياراديجيليغيندا تورک اوبرازيني رئال حياتي زميندن آييريب، اونو ميفيک‌لشديرنلر شاعيرين آذربايجانلا باغليليغي، اردبيلده اولماسي باره‌ده ده سوسماغا اوستونلوک وئرميشلر. حالبوکو شاعير اؤزو بير شئعیرينده بونو بئله وورغولايير.
اي صبا، گر بگذری بر ساحلِ ارس
بوسه زن بر خاکِ آن وادي و مُشکين کن نفس.
(ائي صبا يئلي، اگر آراز چايي‌نین ساحيليندن کئچسن
او وادي‌نین تورپاغيني اؤپ و نفسيني موشک قوخولو ائت.)
بيزجه، حافیظي تخمينن 7 عصردن بري ياشادان دا محض شاعيرين هم رئال، هم ده عيرفاني گؤزلليگي ترننوم ائتمه‌سي، دونياني صولح، باريشا چاغيرماسي، ياشاديغي مکانداکي بوتون خالقلارا، او جومله‌دن، تورکلره بؤيوک محبتله ياناشماسيدير.

قایناق: 525 قزئتی
کؤچورن: عباس ائلچین

يازان : عباس ائلچین پنجشنبه ۱۳۹۷/۰۵/۰۴ |