نوروز: گنئزيسی، تاريخی ترانسفورماسيالاری و مراسيم‌لری

خئيبر گؤی‌ياللی

گیریش

نوروزون تاریخی چوخ قدیم، اینکیشاف یولو مورکّب اولموشدور. عصر‌لر بویو ایندی نوروز دئدیگیمیز تؤرن‌لر سیستمی زامان-زامان موختلیف آد‌لارلا ایفاده ائدیلمیشدیر. تاریخین آیری-آیری دؤنم‌لرینده نوروز سیستمینی ایفاده ائتمیش آد‌لار موختلیف سمانتیک و فونتیک دییشیکلیک‌لره معروض قالمیشدیر. بو دییشیکلیک‌لر یالنیز آد دییشیکلیگی ایله قورتارمامیشدیر. عصر‌لر بویو مؤوجود اولموش نوروز سیستمینی عیانی ایفاده فورماسی اولان عادت-عنعنه‌‌لر و مراسیم‌لر ده دییشیکلیگه اوغرامیشدیر. بو، اساسلی و جیدی دییشیکلیک‌لر مضمون یئنی‌لیگینه گتیریب چیخارمیشدیر.

آنجاق مین ایللرین اینضیباطی و ایدئولوژی سیناغیندان همیشه موکملجه‌سینه چیخمیش نوروز سیستمی‌نین اصل ماهیتینی، نووه‌سینی دییشمک مومکون اولمامیشدیر. بونون سببی نوروز سیستمی‌نین ازلی و ابدی، آهنگدار کاینات قانون‌لاری اوزرینده قورولماسی‌دیر. باشقا سؤزله، نوروز سیستمی‌نین بازیسی هئچ بیر واخت دییشیلمه‌ین طبیعت قانون‌لاری‌دیر. کاینات و پلانت قانون‌لارینی دییشمک اینسان اؤولادینا مویسّر اولان بیر شئی دئییلدیر. چونکی کاینات (کوسموس) و پلانت (یئر) قانون‌لاری اینسان‌لارین گوج و قودرتی فؤوقونده‌دیر. معلومدور کی، سونرادان صونعی صورتده اینسان‌لار طرفیندن یارادیلمیش بیر چوخ جمعیت قانون‌لاریندان فرقلی او‌لاراق، کاینات و طبیعت قانون‌لاری ثابیتدیر، دییشیلمزدیر. ائله بو جیدی سببدندیر کی، نوروز بیر سیستم کیمی یاشامیش و دؤوروموزه قدر گلیب چیخمیشدیر.

نوروز سیستمی صیرف کاینات و پلانت قانون‌لارینا اساسلاندیغیندان اونون تاریخی اینسان‌لارین بو مسله‌‌لرله ماراقلاندیغی دؤوردن باشلانیر. ائله بو قدیملیگه گؤره ده نوروز سیستمی‌نین یارانما تاریخینی کونکرت‌لشدیرمک مومکون دئییلدیر. آنجاق یازیلی منبع‌لرین نوروز حاقیندا اؤزونده قورویوب ساخلادیغی ایلکین معلومات میلاددان 1725 ایل اوله عاییددیر.

آنجاق معلوم حقیقت بودور کی، نوروز سیستمی اورتا آسیا و آلتای طایفا‌لاری‌نین، عوموماً تورکلرین تفکّورونون محصولودور. تورک‌ اوغلو ایشیقلی دونیایا گلدیگی گوندن روحاً و جیسماً درک ائتمیشدیر کی، اونون یاشاییشی، عملی فعالیتی بیرباشا اطراف عالمله - کاینات و پلانتله باغلی‌دیر. تورانلی‌لار حساسلیقلا دویموشلار کی، بشری حقیقت قدر اوجا و عالی مقصده قوووشماغین یولو یالنیز طبیعتله تماسدان کئچیر. بو گونون اؤزونده - علم و تکنیکین دینامیک، اینتنسیو و سورعتلی اینکیشافی دؤورونده، کوسموسون هرطرفلی تدقیق ائدیلدیگی بیر واختدا یئنه اینسان حیاتی کاینات (کوسموس) و پلانتدن (یئر) آسیلی‌دیر. اینسان و طبیعت موناسیبت‌لری‌نین آنالوژیسی یوخدور و بوندان سونرا دا، یقین کی، اولمایاجاقدیر. نوروز بیر سیستم کیمی تورکلرین کشف ائتدیگی ایلکین کوسموقونیک نایلیت‌لردندیر. تورکلرین اؤز‌لرینی و آللاهی درک ائتمه‌‌لری طبیعتی درکدن باشلاییر.

تورکلر تانریچیلیغا-تانرینی درکه طبیعتی درکدن سونرا گلیب چیخمیشلار. ائله بوراداجا نوروزلا باغلی بیر موهوم مسله‌یه موناسیبت بیلدیرمک ایستردیک. بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار نوروز سیستمی‌نین معنا و ماهیت توتومونو حددیندن آرتیق پریمیتیولشدیریر، احاطه دایره‌سینی دارالدیر، اونو یالنیز اکین-بیچین و تصروفات ایش‌لری ایله باغلاییر‌لار. اصلینده ایسه، اکین-بیچین و تصروفاتین اؤزو ده طبیعتین بیر کومپوننتی‌دیر.

نوروز مؤوضوسو دایم آکتوال‌لیغینی و همیشه‌یاشارلیغینی قورویوب ساخلایاجاقدیر، چونکی نوروز سیستمی بازیس کاراکترلی‌دیر‌لر تیپینه منسوبدور. نوروز کاینات و طبیعت قانونو اولدوغو قدر ده جمعیت قانونودور.

نوروز ابدی مؤوضو اولسا دا، آذربایجانشوناسلیقدا ایندییه‌دک بو و یا دیگر سبب‌لردن فوندامنتال، گئنیش و هرطرفلی شکیلده تدقیقاتا جلب اولونمامیشدیر. نوروزون علمی تدقیقاتا گئنیش شکیلده جلب ائدیلمه‌مه‌سی‌نین اساس سببینی ییرمینجی عصرده آذربایجاندا مؤوجود اولموش ایجتیماعی-سیاسی ایدئولوژی‌ده آختارماق لازیمدیر.

سووئت‌لر دؤنمینده نوروزا رپرسسیو بیر موناسیبت بسله‌نیلمیشدیر. دیگر یاساق ائدیلمیش میلّی-معنوی دَیر‌لردن فرقلی اولاراق، نوروز اینسان‌لارین شوعورآلتینا داخیل اولدوغوندان، قانینا-جانینا ایشله‌دیگیندن اونو تامامیله قاداغان ائده، بیر دَیر کیمی سیرادان چیخارا بیلمه‌دیلر.

اعتیراف ائدک کی، ایندییه قدر نوروز اتنوقرافی و فولکلور ماتریال‌لاری اساسیندا یالنیز جاری و مؤوسومی مؤوضو کیمی تدقیقات پردمتی اولموشدور. ائله بو بیر قدر یاد آخیمین تاثیریندن بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار نوروزون معنا و ماهیتینی حددیندن آرتیق پریمیتیولشدیرمیش، اونو یالنیز اکین-بیچین و تصروفات ایشلری ایله محدودلاشدیرمیشلار. بو سببدن نوروز باره ده علمی آراشدیرما‌لار بایرام عرفه‌سینده درج اولونموش قزئت مقاله‌‌لریندن اوزاغا گئتمه میشدیر.

اتنوقرافیک آراشدیرما‌لاردا صیرف معیشت-تصروفات، فولکلورشوناس‌لارین تدقیقات‌لاریندا ایسه داها چوخ میفولوژی یؤنومدن تدقیق اولونموشدور. دوزدور، نوروز سیستمی‌نین عومومی موندریجه‌سینده معیشت-تصروفات مسله‌لری ده اؤزونه یئر آلمیش، اونون ایلکین یارانیشیندا میفیک تفکّور ده موعین سویّه‌ده ایشتیراک ائتمیشدیر. آنجاق اؤزونده جیدی مادّی-معنوی دَیر‌لری جمله‌میش نوروز سیستمینی یالنیز معیشت-تصروفات مسله‌لری ایله باغلاماق و گئرچکلیکله بیر او قدر ده سسلشمه‌ین میفولوژی قایناق‌لارلا علاقه لندیرمک اونون احاطه دایره‌سینی دارالدیر و معنوی نوفوذونو آزالدیر.

بو مقامدا میفیک دوشونجه ایله باغلی بیر مسله‌نی ده قئید ائتمه‌لی‌ییک.نوروز خالقین میلّی-معنوی دَیر‌لر توپلوسوندا اساس یئر توتدوغوندان اونون میفولوژی قاتلاری‌نین حیاتی گئرچکلیگینه تاثیرینی تام شففاف شکیلده آراشدیریب اورتایا چیخارماق مومکون دئییلدیر. نوروزلا علاقه دار یارانمیش میفلرین اکثری اونون ماهیتینی ایشیقلاندیریر. او دا ماراقلی‌دیر کی، همین میفلرین بؤیوک بیر قیسمی کوسمیک و آنتروپوقونیک سجیّه داشیییر.

نوروز سیستمی حاقیندا قدیم و اورتا عصر‌لردن اوزو بری آپاریلمیش تدقیقات‌لاردان بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور کی،اونون نه افسانوی و تاریخی، نه ده دینی (زردوشتلیک، ایسلام) شخصیت‌لرله هئچ بیر باغلی‌لیغی یوخدور.

کاینات و پلانت قانون‌لاری اساسیندا یارادیلدیغیندان نوروز تقویمی‌نین (گونش تقویمی) دقیق‌لیگی، دوروست‌لوگو برلیشمیش میلت‌لر تشکیلاتی و اونون علم و تحصیل اوزره قورومو اولان یونسکو طرفیندن اعتیراف اولونموشدور. بمت-نین قراری ایله 21 مارس یئر گونو اعلان ائدیلمیشدیر. هر ایل مارسین 31-ده بمت-نین منزیل-قرارگاهی‌نین قارشیسیندا 3 دفعه زنگ چالینیر. بوتون بشریته همین گونون یئر گونو اولدوغو بیلدیریلیر، بونونلا دا یئر کوره‌سینده یاشایان اینسان‌لاری اوزرینده یاشادیقلاری پلانتی قوروماغا سسله‌ییر‌لر. کیتابدا ایلک دفعه او‌لاراق نوروز بیر سیستم کیمی آراشدیریلمیش، آذربایجان و بعضی مقام‌لاردا دونیا فولکلورشوناسلیغی‌نین علمی-نظری و تجروبی بازاسینا ایستیناد ائدیلمیشدیر. تدقیقات ایشینده تورک میفولوژی قایناق‌لارینا، «اَوستا» معلومات‌لارینا و اورتا عصر‌لرده یاشاییب-یاراتمیش بیرونی، خیام و ب. آراشدیرما‌لارینا اساس منبع کیمی یاناشیلیبدیر. ییرمینجی عصر آذربایجان فولکلورشوناسلیغی‌نین تانینمیش تدقیقاتچی‌لاریدان اولان م.تهماسیب، م.سئییدوف، آ.نبی‌یئف، ائ.علی‌بیگزاده، م.قاسیملی،‌ک.آللاهیاروف، ائ.آسلان، ب.عبدالله و باشقا‌لاری‌نین علمی آراشدیرما‌لاری دا تدقیقات ایشی‌نین ایستیناد منبع‌لریندندیر.

نوروز دَیر‌لری بوتون زامان‌لار اوچون آکتوال او‌لاراق قالاجاقدیر. اینسان اؤولادی یاشادیغی و منسوب اولدوغو جمعیتدن آسیلی اولمایاراق همیشه ایلکینلیگه جان آتیب، اؤزوندن اولکی سیویلیزاسیون‌لارین مادّی-معنوی دَیر‌لرینی اؤیرنمگه جیدی ماراق گؤسترمیشدیر.

چاغداش اینسانی بوگونکو سیویلیزاسیونون مودرن تکنولوژی و کوسمیک اینکیشافیندان داها چوخ، طبیعی‌لیک، ایلکینلیک اؤزونه چکیر.

قایناق:

خئيبر گؤی‌ياللی ، نوروز: گنئزيسي، تاريخي ترانسفورماسيالاری و مراسيم‌لری. باکي، قانون نشرياتي، ۲۰۱۵، ۱۰-۱۳صص

کؤچورن: عباس ائلچین

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۱/۱۲/۱۰ |