تورک دوشونجهسينین عظمتلي آبيدهسي
آيتک ذاکيرقيزي (ممّدووا)
فلسفه دوکتورو
بوتون تورکلرين عئيني ديلده بيرلشه بيلهجگيني ثوبوت ائدن آرقومئنت - “ترجومان”
تورک دونياسينین بؤيوک دوهاسي ايسماييل بَي قاسپيرالي (1851-1914) مدنيیت تاريخينده ميثيلسيز خيدمت گؤسترميشدير. اونون ناشيري اولدوغو، اون دوققوزنجو عصرين سونو–ییرمینجی عصرين اوّللرينده چاپدان چيخان “ترجومان” قزئتي تورک خالقلارينین دوشونجهسينده عظمتلي يئر توتور. بو ايل آپرئل آييندا “ترجومان” قزئتينین 135 ايلليگيدير.
“ترجومان” قزئتيني ايسماييل بَي قاسپيرالينین ان بؤيوک اثري آدلانديران بؤيوک موتفکّير يوسيف بَي آکچورا يازميشدير کي، “ترجومان” قزئتي اوتوز ايلدير مسلگيني، فيکريني اصلا دييشديرمهدن، فاصيلهسيز داوام ائدير. “ترجومان” هر نوسخهسينده اؤز مسلگيني بئله ايفاده ائدير: "تورک، تاتار، آذربايجان، کوُموُک، نوْقاي، باشقيرد، اؤزبک، سارت، تارانچا، کاشغاري، تورکمن و ساير آدلارلا بيلينن تورک قؤوملرينین جوملهسي آراسيندا ياييلميش و معلوم اولان “ترجومان” ،موسلمانلار آراسيندا معاريفين اينتيشارينا و ايسلام مکتبلرينین ايصلاحينا چاليشير. ساده و آچيق هر کس آنلاياجاق صورتده قلم ايشلهدير".
تورکييهنین گؤرکملي ايجتيماعي خاديمي ضیا گؤکآلپ ميرزه فتعلی آخوندزادهني و ايسماييل بَي قاسپيراليني روسييادا يئتيشن ايکي بؤيوک تورکچو آدلانديرميشدير. ميرزه فتعلی آخوندزادهنین "آذربایجان تورکجهسينده يازديغي اؤزونهمخصوص کومئدييالار، بوتون آوروپا ديللرينه چئوريلميشدير. قیریمدا “ترجومان” قزئتيني چيخاران ايسماييل بَي قاسپيرالينین تورکچولوکدهکي پرينسيپي "ديلده، دوشونجهده و ايشده بيرليک" ايدي “ترجومان” قزئتيني شيمال تورکلري آنلاديغي قدر شرق تورکلرييله غرب تورکلري ده آنلاردي. بوتون تورکلرين عئيني ديلده بيرلشه بيلهجگينه، بو قزئتين وارليغي جانلي بير آرقومئنتدير".
“ترجومان” قزئتي بوتون تورک خالقلارينین معاريفلنمهسينه چاليشميش، اونلارين ديلينین، مدنییتينین تبليغينه خيدمت ائتميشدير. يوسيف بَي آکچورا "بؤيوک تورکلوک" نظرييّهسيندن بحث ائدرکن ايسماييل بَي قاسپيرالينین و “ترجومان” قزئتينین رولونو يوکسک ديرلنديرميشدير. بو نظرييّهني گيزلي بير صورتده ايلک اوّل مئيدانا چيخاران، اسکي قیریم خانلارينین بو گونکو ترک اولونموش و اونودولموش، عادتن دونيادان آيري و اوزاق کيمي ياشايان کيچيک پايتاختلاريندا، هفتهده بير دفعه اينتيشار ائدن بالاجا بير قزئت اولموشدور. اوتوز ايل اوّل باغچاسارايدا چيخماغا باشلايان بو کيچيک قزئت، “ترجومان”دير. “ترجومان”اين باش رئداکتورو و ناشيري ايسه قیریم ميرزهلريندن ايسماييل بَي قاسپيراليدير. ايسماييل بَي، بوتون تورک عالميني گؤز اؤنونده توتاراق، اونا گؤره چاليشدي. “ترجومان”آ گؤر، کازان تاتارلاري، اورتا آسييا سارتلاري، تارانچيلار فيلان يوخدور. بير دينه اينانميش، بير ديل ايله دانيشان تورکلر واردير. “ترجومان” محلّي تورک لهجهلرينین اوستونده عومومي بير تورک ديلينین اؤيرهنيلمهسيني تؤوصييّه ائدير. ايسماييل بَيين، تورکلوگه ائتديگي بؤيوک خيدمتلردن بيرينجيسي، هئچ شوبهه يوخدور کي، ميلّي ايبتيدایي مکتبلرين روسييا تورکلري آراسيندا ياييلماسي اولموشدور.
آمئا-نین موخبير عوضوو عزيز ميراحمدوو “ترجومان” قزئتينین نشرينین ايلک دؤورلرينده روسييانین تورکديللي خالقلارينین ترقّيسي، معاريفچيليک ايدئيالاري و س. بو کيمي مسلهلري تبليغ ائتديگي اوچون رغبت قازانديغيني قئيد ائتميشدير. عاليم قزئتين موسلمانلار آراسيندا گئنيش ياييلديغيني، قزئتده آذربايجان حاقيندا يازيلارين مؤليفلرينین اساسن م.صيدقي، عئينعلي سولطان، ا.گنگرلي، فيرودين بَي کؤچرلي، عؤمر فايق اولدوغونو يازميشدير.
ايسماييل بَي قاسپيرالينین مشهور آراشديريجيسي صابري آريکان "ايسماييل بَي قاسپيرالييا گؤره "ديلده-فيکيرده-ايشده بيرليک" نه اوچون شرطدير" آدلي يازيسيندا اونو گلهجگي چوخ ياخشي گؤرمه قابيليتي ايله، صبيرلي، چوخ احتياطلي مزيیتي ايله “ترجومان”اين بو دؤورهده سئنزورايا توخونمادان چاپيني تأمين ائتديرديگيني گؤسترميشدير. ايسماييل بَي قاسپيرالي 1905-جي ايلده، بعضيلري بونا ايصلاحات، بعضيلري اينقيلاب دئيير، مشروطي ايدارهيه کئچيشدن، بعضي حورّیيّتلرين تانینماسيندان سونرا، زمينین آشليغي ساچماغا اويغون اولدوغونو گؤرهرک، يازيلاريندا دوشونجهلريني، فيکيرلريني و حاضيرلانماسيني ايستهديگي شئيلري داها آچيق بير شکيلده يايماغا باشلاميشدير. او تاريخه قدر روسجا چيخارديغي بير صحيفه ني ده ايختيصار ائدهرک، بوتون “ترجومان”اي تورکجه چاپ ائتديرميشدير. ايسماييل بَي قاسپيرالي ائتمک ايستهديگيني، ايدئاللارينین نه اولدوغونو، هانسي هدفه وارماق ايستهديگيني يازيلاريندا آچيقجا، دفعهلرله بيلديرميش، ايصرارلا آنلاتميشدير.
گؤروندوگو کيمي، ايسماييل بَي قاسپيرالينین درج ائتديگي “ترجومان” قزئتي موعاصيرلري طرفيندن ياخشي قارشيلانميش و تبليغ ائديلميشدير. بو ايلک اؤنجه اونلارين دا عئيني آمال، مقصد اوغروندا چاليشمالاري، تورک خالقلارينین دوشونجه تاريخينده بؤيوک خيدمت گؤسترمهلري ايله علاقه داردير.
آذربايجانین ايجتيماعي خاديمي، يازيچي، ژورناليست جليل محمدقولوزاده (1866-1932) ده بئله شخصيتلردندير. اونون ايرثينین گؤرکملي آراشديريجيسي، آکادئميک عيسا حبيببَيلي جليل محمدقولوزادهنین رئداکتورلوغو ايله نشر اولونموش "موللا نصرالدین" ژورناليندا آذربايجان خالقي ايله ياناشي، قافقاز خالقلارينین، آوروپا و شرق اؤلکهلرينین حياتي، ميلّي آزادليق موباريزهسينین عکسيني تاپديغيني قئيد ائتميشدير.
جليل محمّدقولوزاده 110 ايل اؤنجه - 1908-جي ايلده "موللا نصرالدین" ژورناليندا درج ائديلميش “ترجومان” قزئتينین چاپينین 25 ايلليگي موناسيبتيله "ميلّي بايرام" آدلي مقالهسينده بو موناسيبتله "بير موسلمان قزئتينین فايدالي و ثمرهلي بير يولدا 25 ايل داوام ائتمگي نَینکي روسييادا، بلکه بوتون دونيادا اوّلينجي دفعه گؤرولن بختييارليقلاردان" اولدوغونو بيلديرميشدير. گؤرکملي يازيچي گؤسترميشدير کي، مطبوعات عالمينده 25 ايل قلم چالان بؤيوک يولداشيميز ايسماييل بَي قاسپيرالي حقيقتن بختيياردير. ايسماييل بَي 25 ايل چاليشيب مين زحمتله اکديگي توخومون مئيوهسيني فرح و شادليقلا گؤرور. ايسماييل بَيين ميلّتيميز، اينسانيیته ائتديگي بؤيوک-بؤيوک خيدمتلري بورادا سايماق بيزيم اوچون چوخ چتيندير. ايسماييل بَي ماهير حکيم کيمي ميلّتيميزين ديريلمگيني مکتبده، معاريفين نشرينده گؤردو: قووّتينین ان چوخونو بو يولدا صرف ائتدي. اوصولي-جديدهسيني، اوصولي-جديده کيتابلاريني باغچاسارايدان چينه، کازاندان ايرانا قدر نشر ائتدي.
ييرمينجی عصرين اوّللرينده تورک خالقلاري آراسيندا سؤزلر کيمي تئرمينلرين ده اورتاق اولماسينا، يعني بوتون تورکلرين اورتاق بير ادبيیّات و عئلم ديلي اولماسي مسلهسي ديقّت چکير. بئله کي، 1926-جي ايلده باکيدا کئچيريلن بيرينجي تورکولوژي قورولتاييندا اؤز ديللرينده - تورکجه، تاتارجا، اؤزبکجه، چوواشجا، باشقيردجا، قازاخجا و ب. تورک ديللرينده چيخيش ائدن عاليملر بير-بيرلرينین دانيشيقلاريني باشا دوشوردولر. بو دؤورده بوتون تورک خالقلاري بير-بيرلرينین ديللريني آنلاييرديلار.
"بير قؤومو اودماق اوچون پارچالاماق لازيمدير" مولاحيظهسيني گؤسترن ضیا گؤکآلپ ميلّتي پارچالاماق اوچون ده اؤنجه اونون ديليني بؤلوب پارچالاماغين ضروري اولدوغونو، بونو ائدنلرين بعضيلرينین بيلهرک، بعضيلرينین ايسه بيلمهدن ائتديکلريني بيلديرميشدير: تورک ديلي، محض بو يولدان پارچالانماغا، بيردن آرتيق ادبياتلار يارانماغا باشلاندي. بو دورومون تهلوکهسيني دويان قاضي ريضاالدين و موسا بيگييئو افنديلر کيمي تورکچولر يازيلاريني هميشه عومومي تورکجهده يازماغا داوام ائتديلر. قیریمدا چاپ ائديلن “ترجومان” قزئتي ده عنعنهوي "فيکيرده بيرليک، ديلده بيرليک، ايشده بيرليک" پرينسيپيني سوردورور.
صابري آريکان ايسماييل بَي قاسپيرالينین هر بيرليگين تملي و بؤيوک سرمايه کيمي ديل بيرليگي مسلهسي اوزرينده گئنيش دايانديغيني گؤسترميشدير. عاليم فيکريني اساسلانديرماق اوچون “ترجومان” قزئتينین "روسييا موسلمانلارينین ترقّيسي" آدلي مقالهسيني تقديم ائتميشدير: "عومومي ادبي ديلي اولمايان ميلّت، ميلّت ساييلمير. تورک اؤولادلاريندان اولان تارانچئ، سارت، اؤزبک، قيرغيز، قازاخ، کوموک، نوقاي، آذربايجان و ساير طايفالار تورکجه دانيشديقلاري حالدا، شيوهلري باشقادير. بير-بيرلريني چتينليکله آنلارلار. بو حال بيرلشمگه، بيرليگه، بيلگيلرين، عئلملرين هر کسه دويورولماسينا، ترقّييه، ادبياتا، دوستلوغا و قايناشماغا انگلدير.
بونا گؤره ان اوّل و أن زییاده هاميميز اوچون احتيياج و لوزوملو اولان، عومومي ديل، ادبي تورکجه ديلدير. بويورون، مرحمت ائدين قارداشلار، بونا آيريجا عزمله چاليشاق. بو ايش لاپ او قدر غاليبيیت دئييلسه ده، چارهسي تاپيلماز و موشکيل ده دئييلدير. “ترجومان” قزئتي باغچاسارايدان تا کاشغارا قدر اوخوندوغو، يعني آنلاشيلديغي، ديلله بيرلشمهنین مومکون اولدوغونا بؤيوک دليلدير.
ييرمي بئش ايلدن بري عزيز ميلّتيمه الدن گلديگي قدر عاجيزانه خيدمت ائتديم. بو سايهده ان بؤيوک نيشان، آلديغيم "تشبّوث و ثبات" مئداليدير. عؤمرومون قالان ايللريني، ديل بيرليگينه فيکير بيرليگينه و ايش بيرليگينه فدا ائدهجگم".
ايسماييل بَي قاسپيرالينین مدنییت تاريخيندهکي فعاليیتيني يوکسک قييمتلنديرن جليل محمدقولوزاده قئيد ائتميشدير: ايندييه قدر ميلّتين احتيياجيني، گلهجگيني حاقّي ايله نظره آليب جيدّي و ثمرهلي يولدا چاليشان، تورک ميلّتينین ايچينده بيرينجي دفعه ايسماييل بَي چيخدي. ايسماييل بَيين بؤيوکلوگونو، خيدمتيني تاريخ و گلهجک بيزدن داها ياخشي تدبير ائدهجک و آديني قيزيل خطله يازاجاق، بيزسيز ده او اوجا مرتبهسينه چاتاجاق.
بئلهليکله، ايسماييل بَي قاسپيرالي 135 ايل اؤنجه درج ائتديرمگه باشلاديغي “ترجومان” قزئتي تورک خالقلارينین معاريفلنمهسينده، دوشونجهسينین يوکسهليشينده عوضسيز خيدمت گؤسترميش، تاريخده اؤزونهمخصوص ايز قويموشدور.
قایناق:
"کاسپي" قزئتي، 3 آپرئل 2018-جي ايل، 057 (3432)، ص. 15
کؤچورن: عباس ائلچین