Cavad Heyət və 45 yaşlı "Varlıq" dərgisinin birinci sayı

Eynulla Mədətli

AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir

DOKTOR CAVAD HEYƏTİN ANADAN OLMASININ 100 VƏ "VARLIQ" DƏRGİSİNİN 45 İLLİYİNƏ HƏSR EDİLİR

2025-ci ilin mayın 24-də Doktor Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illiyi tamamlanacaq. Eyni zamanda, onun təməlini qoyduğu, sahiblik və redaktorluq etdiyi, şəxsi vəsaiti ilə maliyyələşdirdiyi "Varlıq" dərgisinin (jurnalının) bu il 45 yaşı tamam olur. Qəlbində və əməllərində böyük Azərbaycan sevgisini yaşadan və təmsil edən bu nurlu şəxsiyyəti ölkəmizdə sevir və dəyərləndirirdilər. Güney Azərbaycanda haqlı olaraq Dədə Qorquda bənzədilən və el ağsaqqalı, vətənpərvər ziyalı kimi tanınan Doktor Cavad Heyət vətəni İranı ürəkdən sevən və onun elminə, mədəniyyətinə sədaqətlə xidmət edən alim və mütəfəkkir idi. İranda cərrahlıq sahəsində bir sıra ilklərin və tibb dərsliklərinin müəllifi olan həkim kimi, eyni zamanda, hələ Qacarlar dövründən adlı-sanlı ailənin mənsubu kimi həm şahlıq dönəmində, həm də İslam Cümhuriyyəti zamanında özünün ədəbiyyat, mədəniyyət, dilçilik, fəlsəfə, ilahiyyat və sair sahələrdəki tədqiqatları ilə şan-şöhrət qazanmışdı. İstanbulda tibb təhsili alması və yaranan ailə bağları bu ölkəyə, ardınca bütün türk xalqlarına onun gənclik dövründən formalaşan maraq və sevgisini daha da artırmışdı. Hələ sovetlər dönəmində, 1982-ci və 1987-ci illərdə Azərbaycanın görkəmli tibb professoru Nurəddin Rzayevin dəvəti ilə Bakıya gəlməyə nail olmuş, Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov və başqa görkəmli alim və ədiblərimizlə tanışlıq və dostluq əlaqələri qurmuşdu. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra daha tez-tez Azərbaycan Respublikasına səfər edən Cavad Heyət bizim tanınmış elm və mədəniyyət xadimlərimizin, yaradıcı ziyalılarımızın çevrəsində sevilən və dəyərləndirilən həmvətənimizə çevrilmişdi. Onun milli istiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə ilə dostluğu böyük şaxsiyyətlərin böyük dostluğundan daha üst səviyyədə idi və xarici səbəblər üzündən güneyli-quzeyliyə bölünmüş Azərbaycan xalqının vahidliyinin, birliyinin və bölünməzliyinin təcəssümü idi. Cavad Heyət Azərbaycanın bir çox Universitetlərin və elmi qurumların fəxri doktoru seçilmiş, 70 illiyi, 80 illiyi, 85 illiyi ölkəmizdə yüksək səviyyədə qeyd edilmiş, bir çox kitabları burada nəşr edilmiş, eləcə də haqqında kitablar, məqalələlər yazılmışdı. Ömrünün son aylarına qədər xəstələrini müalicə etməkdən, Azərbaycanın həm Güneyində, həm də Quzeyində maarifçilik fəaliyyətini davam etdirməkdən vaz keçməmişdi. Bu sətirlərin müəllifinin 1993-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetində Doktor Cavad Heyətlə tanışlıqdan başlanan dostluğu Tehranda diplomatik xidmətlə əlaqədar çalışdığı 1996-2001-ci illərdə daha da yaxın və səmimanə olmuş və bu mənəvi bağlılıq böyük şəxsiyyətin vəfatınadək davam etmişdi.

يازان : عباس ائلچین جمعه ۱۴۰۴/۰۱/۱۵ |

" بوزقورد " ایشاره سی نئجه یارانیب؟

شامل پاشایف

تورکلوگون سمبولو اولان " بوزقورد " ایشاره سی نئجه یارانیب؟

تورکیه‌لی فوتبالچی مریح دمیرالین یورو-2024 چرچیوه‌سینده اوتریش ایله اویون گونو گؤستردیگی بوزقورد ایشاره سی قالماقال یاراتدی.

اوروپا فوتبال فدارسیونلاری بیرلیگی (UEFA)مریح دمیرال باره ده آراشدیرما باشلاتدی و اونو "اویغون اولمایان داورانیش " سببی ایله جزالاندیردی.

اساس سبب ایسه بوزقورد ایشاره‌سی‌نین آلمان و اوتریشده قاداغان اولونماسی، "رادیکال جریانین سمبولو " کیمی گؤستریلمه‌سی‌دیر.

بس بوزقورد ایشاره‌سی نئجه یارانیب؟

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۳/۰۴/۲۶ |

سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی

نامق حاجی‌حیدرلی

بیر زامان‌لار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قاره‌سی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکان‌لار نتیجه‌سینده اوقیانوسون درینلیک‌لرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدی‌دیر. فرضیّه‌لره گؤره، موُ قاره‌سی اوستورالیا تورپاق‌لاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قاره‌‌ده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّل‌لرینه قدر موُ قاره‌سی ایله باغلی بوتون بیلگی‌لر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلن‌لر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقات‌لاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیل‌لرله چیخیش ائتدی. بئله‌لیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی.

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۳/۰۱/۰۱ |

میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی

رامیز قاسموف

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی

آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتی‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جومله‌دن، خالق جومهوریتی‌نین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلی‌دیر.

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۲/۱۰/۱۹ |

" لئیلی و مجنون "ون تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

" سیرلر خزینه‌سی "‌ندن، " خسرو و شیرین "دن فرقلی اولاراق " لئیلی و مجنون " مؤوضوسو اعتیباریله ایمکان وئرمه ییب کی، نظامی اؤزونون تورکچولوک تعصوبکش‌لیگینی بو و یا دیگر درجه ده گئنیش عکس ائتدیرسین. لاکین محض همین اثرده ایکی ائله موهوم مسله‌یه توخونموشدور کی، داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک منسوبیتی باره ده کیفایت قدر آیدین تصوور یارانیر.

بیرینجیسی اودور کی، شیروانشاه شاعیره مکتوبوندا " لئیلی و مجنون " مؤوضوسونو قلمه آلماغی سیفاریش وئررکن اونو دا مصلحت گؤرور کی، " فارس و عرب دیلی بزه‌گی ایله بو تزه گلینی بزه‌یه‌سن! بیلیرسن کی، من سؤز صرافی‌یام، تزه بئیتلری کؤهنه‌سیندن آییرا بیلیرم... بیر باخ گؤر کی، تفکّور موجروسوندن کیمین حماییلینه اینجی دوزورسن! تورکچولوک بیزه وفالی اولماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تورکوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل. او آدام کی یوکسک نسبدن دوغولموشدور، اونا یوکسک سؤز لازیمدیر " .

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۲/۰۹/۲۲ |

" خسرو و شیرین "-ین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی گنجوی " سیرلر خزینه سی "-ندن بیر نئچه ایل سونرا " خسرو و شیرین " داستان-پوئماسینی تاماملاییب آتابیگ محمد جهان پهلوانا هدیه گؤندرمیشدی.

او حؤکمدارا کی، اثرین اوّلینده حاقیندا یازیردی: " دؤورون حاکیمی، اوُلو ملیک آتابیگ کی، دونیادان ظولمون ایزینی کسدی. ابوجعفر محمد کی، سخاوتی اوجوندان سولطان محمود کیمی خوراسانی توتاجاق " ( " خسرو و شیرین "-دن وئریلمیش بوتون نومونه‌لر پروفسور حمید محمدزاده‌نین فیلولوژی ترجومه سیندندیر). نظامی جاهان پهلوانین کیچیک قارداشی، " چیندن خراج رومدان جیزیه آلان " قیزیل آرسلانی دا تعریفله‌میشدی: " قاپیسینی دنیز کیمی هامی‌یا آچار، خزر یوخسولوندان روم وارلی‌سینادک هئچ کس فضیلت دریاسیندان الی‌بوش قاییتماز " . آتابیگلرین " قلم تورکلری " نه گؤستردیکلری قایغینی شاعیر-موتفکّیر اونلارین معنوی بؤیوکلوگونون گؤستریجیسی سایمیشدی.

يازان : عباس ائلچین شنبه ۱۴۰۲/۰۹/۱۸ |

" سیرلر خزینه سی "‌نین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی یارادیجیلیغی‌نین تورک-موسلمان منشایی، ایدئولوژیسی و استِتیکی داهی شاعیر-موتفکّیرین ایلک پوئماسی اولان " مخزن الاسرار" ( "سیرلر خزینه‌سی"-ندن) اؤزونو بوتون مومکون میقیاس‌لاری ایله حیس ائتدیرمگه باشلاییر.

اساس حیس ائدیلن ده اودور کی، اؤز سؤز خزینه سی‌نین قاپی‌لارینی سخاوتله آچان صنعتکار آرتیق کئچمیش اَیام‌لاردا (فردوسی دؤورونده) اولدوغو کیمی جنگاورلیک داستانی دانیشمیر، عوموما اینسانین (و اینسانلیغین!) سؤزون گئنیش معناسیندا حیاتیندان، جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین " ترجومه‌یی-حال "-یندان بحث ائدیر. و بو، اونون ایدئیا-استِتیک مؤوقئعیینی عکس ائتدیرن ائله بیر استراتژی علامتدیر کی، تورکلوگه (و تورک دونیاسینا) موناسیبتینی ده موعینلشدیریر. بئله کی، " سیرلر خزینه‌سی "ندن باشلایاراق نظامیده تورکلوک اؤزونو حربی-سیاسی یوخ، معنوی جنگاورلیکده -ارنلیکده گؤسترمگین کلاسیک تجروبه‌لرینی وئرمکله پوست‌اپوس دؤورو اوچون سجیه‌وی اولان خوصوصیت‌لر تقدیم ائدیر.

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۲/۰۹/۱۵ |

“ اسکندرنامه”‌نین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

" اسکندرنامه " ده تورکلوک آنلاییشی‌نین عکسی او باخیمدان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر کی، نظامی " خمسه " ‌نین بو سون اثرینده بشریتین طالعیی ایله باغلی داها قلوبال پروبلم‌لر قالدیرمیش، " سیرلر خزینه‌سی "-ندن باشلایاراق اونو ماراقلاندیران مؤو ضولارا محض همین پوئماسیندا داها گئنیش (عوموم‌بشری!) میقیاسدا باخماغین کیفایت قدر موکمل تجروبه‌سینی وئرمیشدیر. گؤرکملی نظامی‌شوناس ی.ائ.برتِلسین فیکرینجه، قارشیسینا قویدوغو مؤحتشم مقصده چاتماق اوچون " نظامی‌یه ائله قهرمان لازیم ایدی کی، اونون حاکیمیتی بوتون دونیایا یاییلسین، ائله قهرمان کی، یالنیز ایران طرفیندن یوخ، بوتون خالقلار طرفیندن قبول ائدیله بیلسین... آیدیندیر کی، بئله شراییطده نظامی هئچ ده اسکندرین تاریخی سیماسینی تام دقیقلیگی ایله جانلاندیرماغا جهد ائتمه‌یه‌جکدی. بونون اوچون نظامی‌نین سرانجامیندا هم لازیمی ماتریال یوخ ایدی، هم ده بئله بیر اسکندر اونا هئچ ماراقلی گؤرونموردو. اودور کی شاعیر تام شوعورلو صورتده اسکندری اؤز دؤورونه گتیریب چیخاریر " . و قدیم دؤورون داهی یونان (مقدونیه) سرکرده-فاتحینه محض بو جور محرم یاناشماغین نتیجه‌سی‌دیر کی، نظامی اونو هئچ بیر تردّود ائتمه‌دن " روم پاپاقلی (تاجلی) " تورک آدلاندیریر.

يازان : عباس ائلچین دوشنبه ۱۴۰۲/۰۹/۰۶ |

“یئددی گؤزل”- ین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی “یئددی گؤزل”-ی ماراغا حاکیمی، آذربایجان آتابیگلری‌نین یاخین قوهومو علاالدین کؤرپه آرسلانا (1171-1208) حصر ائتمیش، اونا وئردیگی خئییر-دوعالاردان بیرینی بو سؤزلرله باشلامیشدی: "‌روم صنعتکارلیغی ایله گنجه ده سیکّه‌لنمیش بو نقدی (یعنی "یئددی گؤزل "-ی) عیار و شاهین عکسی ایله پارلاداراق اونون اوستونه شاهنشاهین آدینی حک ائله‌دیم کی، اونون شکلی (عکسی) ایله ایشیم رؤونق‌لنسین ".

نظامی "‌آغسونقورلار نسلی‌نین دایاغی‌" آدلاندیردیغی کؤرپه آرسلانی "‌اؤز تاج و تاختی ایله آلپ آرسلاندان یاخشی‌" حساب ائده‌رک یازیر: "‌سهند داغیندا او، ییرتیجی جاناوارین ال-آیاغینی بیر ایکی‌اوجلو (هاچا اوخ) ایله سیندیردی‌"‌. کؤرپه آرسلانین حاکیمیتی‌نین، گؤرونور، بوتؤولوکده ایرانا یاییلماسینی آلقیشلایان شاعیر بیلدیریر کی، "‌بوتون عالم بدندیر، ایران ایسه اورک... او ویلایتین ثروت‌لری‌نین توتدوغو یئر یئرلرین ان یاخشیسی‌دیر. اورک سنسن و بو مثل سنین حاقیندا اولان حکایه دیر‌"‌.

...

يازان : عباس ائلچین جمعه ۱۴۰۲/۰۹/۰۳ |

توران بیرلیگی: ایدئالدان حقیقته

نظام الدین شمسی‌زاده

سون ایکی یوزایلده - ۱۹ و ۲۰. عصرلرده ایدئال اولاراق آرزولاردا، یادداش‌لاردا یاشایان تورک بیرلیگی - توران تاریخین ایراده‌سی، طالعیین حؤکمو ایله باهار گوللری کیمی یاواش-یاواش چیچکلنمکده‌دیر. ایدئال هئچ واخت محو اولمور، اؤلمور، آرزولار هاچانسا حیاتا کئچیر.

آند ایچه‌رک قورانا،

بیز گئدیریک تورانا.

تورکون اولو یوردونا،

سالام وئرک قوردونا.

بیر نئچه ایل اؤنجه قدیم تورک یوردو قازاخیستاندا "‌توران‌" شهری‌نین آچیلیشی اولدو. من ده همین تاریخی حادیثه‌یه رسمی دعوت آلمیشدیم، خسته اولدوغوم اوچون گئده بیلمه‌دیم. آما بونو ایدئالیمین حیاتا کئچمه‌سی باخیمیندان بیر باشلانغیج حساب ائدیب، جوشقون سئوینج یاشادیم.

يازان : عباس ائلچین شنبه ۱۴۰۲/۰۵/۰۷ |

تورانلی‌لارین توُرا بایرامی

خئیبر گؤی‌یاللی

قدیم تورکلر دونیانین بؤیوک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدن اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا کیمی بؤیوک بیر اراضیده یاشامیش و بشر مدنیتی‌نین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینامیشلار. دونیا مدنیتی‌نین ترقّی‌سینده تورکلرین رولو دانیلمازدیر. تورانین نوروز سیستمی‌نین یارادیلدیغی مکان‌لاردان اولماسی موباحیثه‌یه سبب اولا بیلمز. نوروز آسترونومیک حادیثه‌نین بیلاواسیطه عیانی تصدیقله‌دیگی بیر سیستمدیر. نوروز سیستمینی اؤزونده قورویوب ساخلایان، هله‌لیک ایلک یازیلی منبع اولان «اوئستا»نین توران موحیطینده یارادیلدیغی فیکری‌نین طرفدار‌لاری داها چوخدور.

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۲/۰۱/۱۳ |

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئيبر گؤی‌ياللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر.

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۲/۰۱/۰۱ |

نوروز: گنئزيسی، تاريخی ترانسفورماسيالاری و مراسيم‌لری

خئيبر گؤی‌ياللی

گیریش

نوروزون تاریخی چوخ قدیم، اینکیشاف یولو مورکّب اولموشدور. عصر‌لر بویو ایندی نوروز دئدیگیمیز تؤرن‌لر سیستمی زامان-زامان موختلیف آد‌لارلا ایفاده ائدیلمیشدیر. تاریخین آیری-آیری دؤنم‌لرینده نوروز سیستمینی ایفاده ائتمیش آد‌لار موختلیف سمانتیک و فونتیک دییشیکلیک‌لره معروض قالمیشدیر. بو دییشیکلیک‌لر یالنیز آد دییشیکلیگی ایله قورتارمامیشدیر. عصر‌لر بویو مؤوجود اولموش نوروز سیستمینی عیانی ایفاده فورماسی اولان عادت-عنعنه‌‌لر و مراسیم‌لر ده دییشیکلیگه اوغرامیشدیر. بو، اساسلی و جیدی دییشیکلیک‌لر مضمون یئنی‌لیگینه گتیریب چیخارمیشدیر.

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۱/۱۲/۱۰ |

بوُنتورک‌‌لر

آذربایجان خالقی‌نین سوی‌کؤکونده دوران گوجلو قبیله‌لردن بیری ده بوُنتورک‌‌لر//بوُِنتورق‌لاردیر. بو تورک قبیله‌سی‌نین میلادان اؤنجه. ۴. یوزایل‌لیکده آذربایجان و قونشو اؤلکه‌لرده یاشاماسی حاقیندا بیلگی واردیر. ۷–۹ یوزایل‌لیگینه عایید " کارتلی‌نین موراجیعتی " آنونیم اثرینده دئییلیر: " نه واخت آلکساندر ماکندونسکیی لوتانین اوغلان‌لاری‌نین نسلینی قاچماغا مجبور ائتدی و اونلاری گئجه‌یاری اؤلکه‌سینه سیخیشدیردی، اورادا اؤنجه غدار، غضبلی بوُنتورک‌‌لره توش اولدو. اونلار کور چایی‌نین ساحیلینده یاشاییردیلار؛ دؤرد شهرده یئرلشمیشدیلر. اونلارین شاهی دوروش گتیره بیلمه‌یه‌جگیندن اوزاقلاشدی. بو زامان خالدئیلی‌لر طرفیندن کؤچورولموش هونلار گلدیلر؛ بوُنتورک‌‌لرین حؤکمداریندان باج اؤده‌مک شرطی ایله، یئر ایسته‌دیلر و زاناواندا یئرلشدیلر… بیر قدر کئچندن سونرا آلکساندر گلدی. او شهرلردن اوچونو و قالالاری دارماداغین ائتدی. بوُنتورک‌‌لر اورانی ترک ائتدیلر ". و داها بیر گورجو منبعیینده، " موقدس شوسانیکین اوزونتولری " آدلی قایناقدا هونلارین آدی ایکی یئرده چکیلیر.

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۱/۰۸/۲۴ |

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌نین  "‌ترجومان‌"-ی: مودرنیزمین جارچیسی 

ادوارد لاززِرینی 

  اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین حیاتی، فعالیتی، یارادیجی‌لیغی دایم دیقت مرکزینده اولوب، آراشدیریلیب. بؤیوک فیکیر آدامی‌نین شخصیتینه  اولان ماراق چوخدان سرحدلری آشیب. بو جهتدن آمریکانین ایندیانا بیلیم‌یوردونون پروفسورو ادوارد لازرینی‌نین قلمه آلدیغی مقاله دیقتی چکیر. مقاله‌نی ایختیصارلا اوخوجولاریمیزین دیقتینه چاتدیریریق. 

  بدنه جان وئرن روحدور

  فریدریک شیلر 

فیکیر و غایه یوخلوغو اینسانین جسارتینی قیریر، اونو اویوشدورور و ضعیفله‌دیر. 

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌ 

 ... اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین ایستراتژی‌نین مرکزینده قزئت یاراتماق و اونو یاشاتماق قطعیتی دایانیردی. زامان-زامان قازان، تیفلیس، تاشکند و باکی‌دا بو یؤنده ائدیلمیش جهدلره باخمایاراق او، روسیه‌نین ان اوزون عؤمورلو تورک‌دیللی قزئتینه چئوریله‌جک مطبوع اورقانین نشری اوچون رسمی ایجازه آلانا، یعنی 1917-جی ایله‌دک موباریزه آپاردی. او، مطبوعاتی اؤزونون بؤیوک لاییحه‌سینی ان تاثیرلی فورمادا تبلیغ ائدن، ان گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه چاتدیران و مودرنیزمه موخالیف اولان‌لارین عؤهده‌‌سیندن گله بیلن واسیطه ساییردی. ......

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۱/۰۵/۰۴ |

اوکراین‌لی‌لارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاق‌لار

 کرم محمدلی‌

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

  تورک خالق‌لاری تاریخینده شانلی و یا شانلی اولمایان ایزلر بوراخان طایفالاردان بیری قیپچاق‌لاردیر. قیپچاق‌لار حاضیرکی تورک خالق‌لاری‌نین اکثریتی‌نین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین تاریخینده سوی کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش تورک خالق‌لاریندان بیری‌دیر. قیپچاق فورماسیندا ایشلنن بو سؤز چین منبع‌لرینده  "‌کینچا‌"  شکلینده کئچیر. اوروپا منبع‌لرینده  "‌کوُمان‌" ،  "‌پوْلوْوِتس‌" ، عرب منبع‌لرینده ایسه  "‌کیفچاک‌"  و یا  "‌قیبچاق‌"  فورماسیندا ایشله‌نیر. بو سؤزون اتیمولوژی‌سینی هم اونلارین تامغاسی، هم ده خاریجی گؤرونوشو باخیمیندان ایضاح ائتمک اولار. اورتا عصرلرده خاریجی گؤرونوشه گؤره آیری-آیری خالق‌لارا آد وئریلمه‌سی چوخ گئنیش یاییلمیشدی. اونلاردان بیری ده قیپچاق‌لار ایدی. چین دیلینده  "‌کینچا‌"  گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام دئمکدیر. حتّی چین میفولوژی‌سینده گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام‌لار حاقیندا دانیشاندا اونلارین کینچا اولدوغو نظره چارپیر. اوروپا، ایسلاویان دیللرینده، یونان و لاتین منبع‌لرینده راست گلینن  "‌کوُمان" ،  "‌پوْلوْوِتس‌"  فورماسینا گلدیکده، کوُمان ساری‌شین، بیاض، آغ دریلی معنالارینی وئریر. 

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۰/۱۲/۰۴ |

قدیم تورکلرده  تربیه  

پیرالی علی‌یئف

 تورکلر میلادان اؤنجه 2. مین‌ایل‌لیگین اولّ‌لرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلاری‌نین شیمالی‌غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور. 

  ایلک تورک دؤولت‌لریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر. 

  تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلی‌لیق یوکسک اولموشدور. عالیم‌لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی  " قون " ، گون "  آدلاندیرمیشلار کی، بو دا  " ائل-گون " ،  " گون " ،  " خالق "  معنالاریندا ایشلنمیشدیر. 

  میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌نین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (‌" تورک‌"  سؤزونون معناسی  "‌گوجلو‌" ،  "‌مؤحکم "  دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر. 

  قدیم تورکلر اوشاق‌لارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانری‌یا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلی‌لیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور. 

يازان : عباس ائلچین دوشنبه ۱۴۰۰/۱۱/۲۵ |

آذربایجانچی‌لیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری 

واحد عمروف

فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

  بو دؤورده آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی‌نین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچی‌لیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقی‌نین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچی‌لیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌سینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژی‌‌لر حل‌‌ائدیجی رول اویناییردی. 

  آذربایجانین گونئی‌یه و قوزئی‌یه، خانلیق‌لارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژی‌‌نین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلری‌نین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنه‌وی شرق ایدئولوژی‌لریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشری‌لیک و معاریفچی‌لیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژی‌سی تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق و آذربایجانچی‌لیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژی‌سینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی. 

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۱۱/۰۳ |

وطن قوخوسو...

 قنیره پاشایئوا  

  (1944.جو ایلده اؤز وطن‌لریندن دیدرگین سالینمیش آخیسقا تورکلرینه ایتحاف اولونور)      

  آخیسقا بیر گول ایدی، گئتدی، 

  شیرین بیر دیل ایدی، گئتدی. 

  گئدین دئیین سولطانا 

  ایستانبولون کیلیدی گئتدی. 

  سس‌سیزجه گونشین ایستانبول کؤرپوسونده نئجه باتماسینی ایزله‌ییردیلر. آرابیر اسماعیل سوکوتو پوزور، اوره‌گه‌یاتیملی سسله بو بایاتینی پسدن زومزومه ائدیردی. احمدین فیکری هارالارداسا اوزاق‌لاردا، یا گونشین باتدیغی، یا دا دوغولدوغو یئرلرده دولاشیردی. قولاغینا توخونان بو حزین اوخشامانین سؤزلرینی بئله ائشیتمیردی. گونش سون کره کؤرپودن ایستانبولا بویلانیب یوخ اولاندا، اسماعیل زومزومه‌سی‌نین سون آکوردلارینی ووردو: 

  گئدین دئیین سولطانا 

  ایستانبولون کیلیدی گئتدی. 

  آغی‌یا، حسرته، کدره بورونموش بو سؤزلر احمده ایندی چاتدی.  "‌هاردان بیلیریسن بو بایاتینی؟‌"  - حئیرت قاریشیق ماراقلا سوروشدو. 

  اسماعیل ساکیتجه: 

  - بو بیزیم عاییله‌میزین اوزون، چوخ اوزون حکایتی‌نین بیر پارچاسیدی. سونرا آنلادارام - دئدی.

يازان : عباس ائلچین شنبه ۱۴۰۰/۰۸/۱۵ |

قازاق عالیمی: علی‌خان بؤکئی‌خان

علی‌خان بؤکئی‌خان(قازاخ. Әлихан Бөкейхан؛ 1866، توکارون ناحیه‌سی، قارقارالی قزاسی، سِمیپالاتینسک ویلایتی، روسیه‌ ایمپراتورلوغو — 27 سپتامبر 1937، موسکو، شوروی) — قازاخ ایجتیماعی خادیمی، موعلیمی، ژورنالیستی، اتنوقرافی. 

یاشامی

  قایناق‌لار اونون نسلی‌نین چنگیز خانین نوه‌سیجوچی خانا باغلی اولدوغونو یازیرلار. بؤکئی خانین نسلیندن‌دیر.[۱]. اونون دوغوم تاریخی 1866-جی ایل، 1869-جی ایل، 1870-جی ایل کیمی گؤستریلیر. روسیه ایمپراتورلوغونون اینضیباطی اراضی بؤلگولرینه گؤره علی‌خان نورمحمداوغلو بؤکئی‌خان سِمئی ویلایتی قارقارالی قزاسی‌نین توقیراوین ناحیه‌سینده دوغولموشدور. 

........

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۰۷/۱۱ |

سلیمان  باقیرغانی

سلیمان  باقیرغانی (باقیرغان آتا، حاکیم آتا، سلیمان  آتا) (12. عصرین 2 -جی یاریسی-تورکوستان ) - شاعیر، موتفکّیر، عالیم. خوجا احمد یسوی‌نین موریدی.  

  اثرلری: باقیرغان کیتابی (قیپچاق تورکجه‌سینده یازیلمیش شعیرلر توپلوسو)  و "آخیر زامان"، "معراج‌نامه"، "اسماعیل قیصه‌سی"، "بی‌بی مریم"، "یاریم آلما" کیتاب‌لاری

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۰/۰۷/۰۷ |

Súleımen Baqyrǵanı

Aqyrzaman

Qarahandyqtar bıligi tusynda ómir súrgen aqyndardyń biri — Súleımen Baqyrǵanı. Zamanynda «Hakim ata» laqabymen tanymal bolgan ol  (1091-1186 jj.) búgingi Qaraqalpaq jerindegi Baqyrǵan kentinde dúnıge kelgen. Bar ǵumyryn Haq jolyna arnagan aqyn túrki sóz óneriniń damýy na óz úlesin qosty. Onyń qalamynan júzden asa danalyq sóz, sondaı-aq «Aqyrzaman», «Mıǵrajnama», «Ismaıyl qıssasy», «Bıbi Márııam», «Jarty alma» sekildi dastandar dúnıege kelgen.

يازان : عباس ائلچین چهارشنبه ۱۴۰۰/۰۷/۰۷ |

محمد حئیدر دوُغلات‌

محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۰/۰۷/۰۶ |

  تورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّولو    

  آیتک ذاکرقیزی (محمدووا) 

  اینسان‌‌‌لارین اراضی، دیل، ایقتیصادی و معنوی جهتدن بیرلیگینی ایفاده ائدن میلّت آنلاییشینا، همچنین، میلّته، خالقا مخصوص خوصوصیت‌لری گؤسترن میلّیت آنلاییشینا عالیم‌لر، موتفکّیرلر موختلیف باخیمدان یاناشمیشلار. بو معنادا تورکیه‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گوگ‌آلپ (1876-1924) و بؤیوک موتفکّیری حلمی ضیا اولکه‌نین (1901-1974) تورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّول حاقیندا فیکیرلری ماراقلی‌دیر. 

  حلمی ضیا اولکن دونیادا کولتورلر یاراداراق مئیدانا چیخان میلّتی، جمعیتین چوخ یئنی بیر تشکّولو کیمی دَیرلندیرمیشدیر. اسکی چاغلاردا میلّت یوخدور، آنجاق اونو حاضیرلایان باشقا ایجتیماعی فورما‌‌لار و باشقا مدنیّت‌لر واردیر. موتفکّیر  "‌میلّی تشکّول غرب مدنیتی‌نین اثری‌دیر‌"  فیکرینی ایره‌لی سوره‌رک، بو مدنیتی منیمسه‌ین، اونون تکنیکینی، روحونو آلان باشقا جمعیت‌لرین ده گئتدیکجه میلّت حالینی آلدیقلارینی گؤسترمیشدیر. بو میلّت‌لشمه حرکت‌لری‌نین باشیندا میلّی ایراده‌نی تمثیل ائدن ایستیقلال ساواش‌‌‌لاری گلیر و بونونلا اؤز تاریخ‌لرینه چئوریلن شوعورلا کولتورلرینی مئیدانا گتیریر. موعاصیر مدنیت اؤز کولتورونو یاراتما قودرتینده اولان میلّت‌لر مدنیتی‌دیر. حلمی ضیا اولکن میلّی تشکّولون بیر آندا مئیدانا گلمه‌دیگینی قئید ائتمیشدیر: وطن و اونون اوزرینده یاشایان میلّتین ایدئال‌‌‌لاری، هئچ بیر قووّه و فرد طرفیندن باغیشلانا بیلمز. اونلار، تاریخی بیر تکامولون اثری‌دیر. 

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۰۶/۲۱ |

میلّی‌لشمک  

  جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی‌ دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر. 

  تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی‌ ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز. 

  دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی‌ ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرت‌دیر. 

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۰۶/۰۷ |

تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی   

  ائلچین ابراهیموف   

  20.جی عصرین اوّل‌لرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالق‌لاری‌نین یاشادیغی دیگر بؤلگه‌لرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسه‌لری تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتوال‌لاشدیردی. 

  تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسله‌لردن بیری ده اورتاق دیل مسله‌سی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیه‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مسله‌سی دؤورون ضروری پروبلم‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین نشر ائتدیردیگی  " ترجومان "  قزئتی، جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجاندا چیخاردیغی  " موللا نصرالدین "  درگیسی تکجه روسیه‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اول‌لرینده تورکیه ایله علاقه‌لرین گوجلنمه‌سی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالی‌لاری بو ایدئیانین گئرچکلشمه‌سی اوغروندا موباریزه‌سینی قئید ائتمک اولار.     

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۰۵/۱۰ |

تورک میفولوژی‌سینده قوربان 

  اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوک‌دور.‌[1] 

  بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائده‌رک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق. 

يازان : عباس ائلچین شنبه ۱۴۰۰/۰۴/۲۶ |

روس کولتورونده تورک ایزلری 

سحر ممیش 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.    

يازان : عباس ائلچین پنجشنبه ۱۴۰۰/۰۴/۱۰ |

اوکراین‌-ین تورک اصیللی کوْبزاری

توْکماک شهریندن 1212-جی ایلده اؤلن بیر قوپوزچو اوزانین مزاری تاپیلمیشدیر. سینه داشینا سوریان الیفباسی ایله یازیلیب:  "بو قبیر کوْبزار مئنگو تاش‌ین‌دیر‌"‌. مئنگو تاش نسطوریان تورک ایدی. نسطوریان‌لیق یاری مسیحی، یاری یهودی مذهبینده اولان بیر طریقت‌دیر.‌

  کوْبزار قوپوزچو ار دئمک‌دیر. کوْبزارلار چالدیقلاری قوپوزون صدالاری آلتیندا ماهنی‌لار اوخویار، داستان‌لار دانیشاردیلار. کوْبزار و قوپوز سؤزلری‌نین کؤکونده تورک دیل‌لرینده‌کی   "‌قو‌"  سؤزو دورور. تورکلرین و اوکراین‌لی‌لارین اجدادلاری گؤیلردن گلن سِحرلی سسلره قو دئییردیلر. بونا اویغون اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده  "‌قو دئسن، قولاق توتولار‌"  دئییمی واردیر.  

يازان : عباس ائلچین سه شنبه ۱۴۰۰/۰۴/۰۱ |

ايران زنگه‌زور دهليزی‌نين آچيلماسينی نييه ايسته‌مير؟

گونتای شیمشک  - خبرتورک  

       آذربایجان ایشغال آلتینداکی تورپاق‌لارینی ائرمنیستان‌دان آزاد ائتدیکدن سونرا گوندمه گلن یئنی نقلیات خط‌لری و دهلیزی مؤوضوسو هله ده تزه‌لیگینی قورویور. یئنی نقلیات دهلیزیندن ان چوخ ناراحات اولان اؤلکه ایسه ایران‌دیر. ایران ناخچیوانی و تورکیه‌نی آذربایجانا باغلایاجاق بو دهلیزین آچیلماسینین قارشیسینی آلماق اوچون ائرمنیستانی داواملی تحریک ائدیر.     

  بؤلگه ایقتیصادیاتینین جانلانماسینا سبب اولاجاق نقلیات خط‌لری‌نین ان اهمیت‌لیسی زنگه‌زور دهلیزی‌دیر. ایران و ائرمنیستان سرحدینی 43 کم بویونجا ایزله‌یه‌رک آذربایجانلا ناخچیوانی بیر آرایا گتیره‌جک بو نقلیات دهلیزی موحاریبه  زامانی و سونراسیندا دایما گوندمده ایدی. حاضیردا دا گوندمده دیر. پرزیدنت اردوغان‌ین آذربایجان پرزیدنتی ایلهام علی‌یئف‌ین دعوتی ایله ائرمنیستانین ایشغالیندان آزاد اولونموش شوشا شهرینه تاریخی سفری‌‌نین آردینجا بو دهلیز حاقیندا داها چوخ دانیشیلماغا باشلاناجاق.    

يازان : عباس ائلچین یکشنبه ۱۴۰۰/۰۳/۳۰ |